मैलै देखेको विश्वयुद्ध

विसं. १९८४ मा काठमाडौंको असनमा जन्मे पनि बासितै बर्मा पुगेर बालादिनमै विश्वयुद्धका बीभत्स दृश्यहरू झेलेकी साहना प्रधान नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनकी एक अथक योद्धा हुन् । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक नेता पुष्पलालकी जीवनसंगिनी प्रधान अहिले नेकपा (एमाले) की स्थायी समिति सदस्य छिन् । प्रधानका अनेक उकाली-ओरालीसहितको बाल्यदिनको स्मृति उनकै शब्दमा :
मेरा बुबा परिवार पाल्ने जोहो गर्न १९८५ सालतिर बर्मा लाग्नुभयो । उहाँ बर्मामा नेपालकै पोते, चुरा, हुक्का, थाङ्काहरूको व्यापार गर्नुहुन्थ्यो । बुबा उता जाँदा यता आमा गर्भवती र हजुरआमा विधवा हुनुहुन्थ्यो । भाइ जन्मेको थिएन । भाइ जन्मेपछि सुत्केरी अवस्थामा खानपानको अभावका कारण आमालाई टिबी रोग लागेछ । ठूलीसासु र ठूलाससुराले काम धेरै लगाउने र खान कम दिने कारणले आमालाई टिबी भएको रहेछ । रोगले धेरै च्यापेपछि आमालाई पशुपति लगियो । त्यहाँ चार दिन राखियो । आमाले छोराछोरीलाई हेर्छु भन्नुभएछ र हामीलाई पनि पशुपति लगियो । आमाले मलाई सुम्सुम्याएर अन्तिमपटक म्वाइँ खाएको अहिले पनि ससम्झिन्छु । आमा १९८८ असारमा बित्नुभयो । त्यसपछि बाबा बर्माबाट फर्किनुभयो र १९८९ मा हजुरआमा, काकाकाकी गरी हामी आठजनालाई लिएर बर्मा जानुभयो । त्यसवेला म पाँच वर्षकी थिएँ ।
सन् १९३९ तिर दोस्रो विश्वयुद्ध सुरु भयो । विश्वयुद्धको सुरुमा अमेरिकाको पर्ल हार्वरमा जापानले पहिलो हमला गरेको कुरा बुबा-काकाहरूले अखबारमा पढेको सम्झन्छु । विश्वयुद्धको खतरा बर्मामा पनि पर्न सक्छ भनी अनेक अनुमानहरू हुन थाले । कारण बर्मा पनि बि्रटेनको आधिपत्य भएको देश थियो । त्यसैले सबै जापानले बर्मामा आँखा गाड्छ भन्थे । बर्मा र हामी बसेको ठाउँ मेस्योमा पनि बम खसाउँछ भन्ने गाँइगुइँ सुरु भयो । सबैले सुरक्षाका लागि घरपछाडि टे्रन्च (खाडल खनेर मानिस उभिन मिल्ने ठाउँ) बनाउनुपर्छ भन्न थाले । मान्छेहरूले परिवारअनुसारका खाडल खन्न थाले । ट्रेन्चमा बस्नुपर्छ भन्ने उर्दी पनि आयो । सबैले बनाएजस्तै हामीले पनि छातीले नछोई भुइँमा टुक्रुक्क बस्नेगरी टे्रन्च बनायौँ । बम पड्कँदा कानको जाली नफुटोस् भनेर कानभित्र रुई हालेर बस्थ्यौँ । हवाईजहाज आउँदा सबै रुन थाल्थे, कोलाहल हुन्थ्यो । हामी दस/बाह्रपटक टे्रन्चमा पस्यौँ । हवाईजहाज आउँथ्यो, बम खसाल्थ्यो र जान्थ्यो । 'लौ है हवाईजहाज आयो' भनी सुसूचित गर्न आकाश कराउनासाथ साइरन बज्थ्यो । फेरि गएपछि 'लौ है हवाईजहाज गयो, खतरा टर्‍यो' भनी साइरन बज्थ्यो । साइरन बज्नासाथ टे्रन्चभित्र पस्ने र निस्कने काम हुन थाल्यो । हामीलाई केटाकेटीलाई टे्रन्चभित्र पस्दा, निस्कँदा रमाइलो लाग्थ्यो ।
संसारभरिका देशमा बि्रटेनको उपनिवेश कायम भइसकेको थियो । मलाई युद्धका अरू कुरा थाहा थिएन । धेरै देश आफ्नो कब्जामा राख्ने बेलायतमा कहिल्यै सूर्य अस्ताउँदैन भन्ने थाहा थियो । बेलायतको उपनिवेश भएको देशमा अमेरिका, जापान र अरूको आँखा गडेको र तिनीहरू उपनिवेशलाई आफ्नो बनाउन चाहन्छन् भन्ने बालसुलभ दिमागले केही बुझेकी थिएँ ।
सन् १९४२ । एक शनिबारको दिन । अफिसहरू बिदा थिए । म र भाइ सधैं दूध लिन जाने ठाउँमा बाल्टिन झ्याँइकुटी पार्दै गयौँ । त्यहीवेला साइरन बज्यो र भागदौड सुरु भयो । हामीलाई भाग्न आएन । हामी त रुन पो थालेछौँ । हाम्रो घर नजिकै थियो तर, हामीलाई जाने होसै आएन । हामी एउटा रुखमुनि रुँदै बसेको थियौँ । घरका परिवार सबै टे्रन्चमुनि बस्न तम्तयार भएछन् । तर, हामी दुईजना नभएकाले काका र दाइ हामीलाई खोज्न आए । उनीहरूले हामीलाई तानेर घरमा ल्याए र टे्रन्चभित्र लगे । हामी टे्रन्चभित्र पनि रोइरहेका थियौैँ । डाङडाङ र डुङडुङ साथ ठूलो बमबाड भयो । मेस्योमा भएको त्यो पहिलो बमबाड थियो । त्यो सम्झँदा अहिले पनि मन थर्थर काँप्छ । त्यहाँ दुई सयभन्दा बढी हवाईजहाज आएका थिए बम खसाल्न । ती हवाईजहाज लाइन लाएर बुट्टैजस्तो भएर आउँथे । हामी भाग्दाभाग्दै पनि फर्कीफर्की हेथ्र्यौं । एकै लाइनमा पाँच हवाईजहाज तल आउँछन्, बम खसाल्छन् र फेरि माथि जान्छन् । अर्को लाइनमा फेरि अरू नै हवाईजहाज माथि जान्छन् । ठूलो आवाजसहित बम बिस्फोट भयो । विनाश भयो र एक घन्टापछि फेरि साइरन बज्यो । हामी डराईडराई बाहिर निस्कियौँ । बाहिर निस्केपछि थाहा भयो- त्यो बमबाडमा हामी पढ्ने स्कुल ध्वस्त भएछ । अस्पताल र महत्त्वपूर्ण ठाउँहरू पनि ध्वस्त भएछन् । अब हामी स्कुल जानुपरेन । सायद त्यो दिन शनिबार नभएको भए हामी पनि त्यो बमबाडमा पर्ने थियौँ ।
बर्मा युद्धभूमिमा परिणत भयो । दैनिक तीन/चारपटक साइरन बज्न थाल्यो । हवाईजहाज आउँछ, जान्छ । मान्छेको टाउकोमाथि जुनैवेला पनि बम खस्ला भन्ने त्रास थियो । त्रासको पहाड बोकेर मान्छेहरू साह्रै त्रसित जीवन बाँच्थे । हवाईजहाज आउने, जाने भएकाले हाम्रो घरपरिवार र छिमेकीहरू १०/१२ परिवार अलि टाढाको पैलुङ भन्ने ठाउँमा गयौँ । त्यहाँ नेपालीहरूको बस्ती थियो । त्यहाँ चटाईको बोरा र फुसको छाना बनाएर एउटा मेस सञ्चालन गरिबस्ने व्यवस्था गरियो । सधैं बिहान उठेर खाना खाएर बुबा, काका र दाइ दुकान चलाउन सहर जानुहुन्थ्यो । स्वास्नी मानिस र केटाकेटी गाउँमा बस्थे । यसरी महिना दिन बित्यो । गाउँमा स्ट्रबेरी खुब पाइन्थ्यो । मलाई पनि मज्जा लाग्यो । पढ्नु थिएन । अरू केही काम थिएन । हामी स्ट्रबेरी खुब खान्थ्यौँ ।
एक दिन हामी साथीहरू नजिकको खोलामा लुगा धुन गएका थियौँ । लुगा धोएर फर्किरहेका वेला हाम्रो टहरामा दनदन आगो बलिरहेको देख्यौँ । हाम्रो लुगाफाटो सबै त्यही आगोमा डढेर सिद्धिए । काकी, बजै सबै बाहिर थिए । हाम्रो टहरामा डकैती भएको रहेछ । त्यो रात हामी खुला आकाशमुनि सुत्यौँ ।
भोलिपल्ट हामी त्यो गाउँ छोडेर सहर पस्यौँ । ५/६ दिन सहरमा डराईडराई बसियो । हवाईजहाज आइरहन्थ्यो । साइरन पनि वेलावेला बज्थ्यो । त्यस्तो बमबाड गाउँमा थिएन, सहरमा मात्र हुन्थ्यो । फेरि २०/२५ परिवार टाढै जाने भनेर समसाई बस्तीमा गयौँ । त्यहाँ नेपाली ज्ञवालीहरू बस्दथे । सबै एउटा कम्युन घरमा बस्ने सल्लाह भयो । त्यहाँ डेढ सय मानिस बस्न सकिने काठको ठूलो घरको व्यवस्था मिलाएर ४/५ वटा परिवारको मेस बनाएर बस्यौँ । नजिकै खोलाको माथिबाट रेलको लिक गएको थियो । लिकको मुन्तिर रेल नआएसम्म हामी पौडी खेल्थ्यौँ र दाउरा लिएर घर फर्किन्थ्यौँ । यसरी दुई महिनासम्म गाउँमा आनन्दले बस्यौँ ।
एक दिन अचानक ठूलो चट्याङ परेजस्तो आवाज आयो । हामीलाई त्यो गाउँ नै उड्योजस्तो लाग्यो । एकछिन् त गाउँभरि ग्रहण लागेजस्तो, धुलो उडेर अन्धकार भयो । धुलो र अन्धकार हटेपछि परको सहरमा आगोका मुस्लाहरू देखापरे । सहर खत्तम भयो भन्ने लाग्यो । हाम्रो परिवारका कोही सहरमा थिए । त्यो दिन बेलुका घरमा खाना पाकेन । अचम्म हामीलाई भोक पनि लागेन । त्यस रात हामी सबै मायाले डल्लो परेर सुत्यौँ । अब बर्मामा बस्ने स्थिति भएन भनेर ठूलाबडाले कुरा गर्न थाले । नेपाल जानुपर्छ भन्ने चर्चार् चल्न थाल्यो । त्यतिवेलासम्म हामी भुरालाई हाम्रो देश नै बर्मा हो भन्ने लागेको थियो ।
हामी नेपाल जाने टुंगो भयो । हाम्रा सामानहरूमध्ये आफूलाई अति आवश्यक मात्र बोकेर हामी हिँडेका थियौँ । दस हिस्सामा नौ हिस्सा सम्पत्ति सहरमा र छोडेका थियौँ । एक हिस्सा मात्र हामीसँग थियो । त्यहाँ होटल र पसलमा काम गर्ने तीनजनालाई 'कमाएजति तिमीहरू नै राख' भनेर हामी हिँड्यौँ ।
हामीहरू रेल पर्खेर बस्यौँ । रेल दिनको दुई/तीनचोटि ओहोरदोहोर हुन्थ्यो । पछि थाहा भयो ती रेल लिग तोडिएकाले बीचमै पल्टिएछन् । हामी समसाई स्टेसनमा थियौँ । किंकर्तव्यविमूढ भएका थियौँ हामी । राति १२ बजे एउटा गाडी आइपुग्यो । हामी त्यसमा चढ्यौँ । बिहान ६/७ बजे मात्र सहरमा आइपुग्यौँ । अब हामी माण्डले हिँड्नु थियो । रेलबाट राति १० बजे माण्डलेको अमरापुरी भन्ने बन्दरगाह पुग्यौँ । चारैतिर अँध्यारो थियो । स्यालहरू कराइरहेका थिए । हामी कहाँ हिँडिरहेका थियौँ, थाहा थिएन । हामी नौजनाको परिवार सबै एकै ठाउँमा उसको टाउको उसको जीउमा, उसको टाउको अर्कोको जीउमा खप्टेर गुडुल्को परेर सुत्यौँ । बिहानीको झिसमिसे उज्यालो भयो ।
त्यहाँ हामीले अनौठो दृश्य देख्यौँ । एक दिनअगाडि त्यहाँ ठूलो बमबाड भएको रहेछ । वरिपरि हजारौं मान्छेका लास थिए । कसैको टाउको छैन । कसैको हात छैन । कसैको खुट्टा छैन । कसैको आधा जीउ नै छैन । कोलाहल थियो । कोही ऐयाऐया भन्दै चिच्याइरहेका थिए । तिनीहरूका नजिक हामी थियौँ । कति त पानी मागिरहेका थिए । कति जीवनको अन्तिम सास फेर्दै थिए । त्यस्तो बीभत्स दृश्य हामीले देख्यौँ, जुन म अहिले पनि बिर्सन सक्दिनँ ।
हामी जहाजमा जाने सुर थियौँ । जहाजमा रोल कल गरिँदै थियो, हामी सबैको नाम बोलाइयो । परिवार सबै जहाजभित्र पस्यौँ । तीन तलाको थियो जहाज । हामी दोस्रो तलामा बसेका थियौँ । जहाजभित्र हजारौं यात्रु अट्थे । त्यहाँ कोठाहरू थिएन । जहाँ पायो त्यहीँ थुप्रो भएर बसेका थियौँ । त्यही वेला थुप्रै हवाईजहाज आए । पानीजहाजमा मान्छेहरू चढिसकेका थिएनन् । ३/४ सयजति हवाईजहाज आएर ढर्रर बम खसाले । पानीजहाजमा त हानेनन्, तर बाहिर हजारौं मान्छे बसेका थिए । अधिकांश परिवारका सदस्यहरू आधा बाहिर, आधा जहाजभित्र थिए । बम हानेपछि आगो बल्यो । कसैको लोग्ने, कसैको स्वास्नी बाहिर थिए । जहाजका मान्छे आत्तिएर बाहिर जान खोज्थे । कोही त्यो इरावती नदीमै हाम्फाल्न खोज्थे । जहाजको माथि इन्जिन तताउन आगो बलेको थियो । कयौंले कता जाऊँ, कता जाऊँ भएर पानीमा हाम्फाले । घन्टाभर कोलाहल भयो । भागदौड मच्चियो । पछि शान्त भयो । जहाज चढ्न बाहिर तयार भएर बसेका हजारौं मान्छे एकै चिहान भए । जमिन दनदनी बल्न थाल्यो । बाहिर एउटा सन्नाटा छाएको थियो । लासहरू मात्र देखिन्थे जता हेरे पनि । हामीले सुन्यौँ कि नजिकै 'आर्सेनल' (हातहतियार भण्डार) थियो र त्यही भण्डार ध्वस्त हुँदा आगोको लप्का निस्किएर जमिन जलेको थियो । बाहिरका मान्छेहरू सबै जलेका थिए । ती मान्छेहरू जलेको वेला खसीबोका पोल्दा जसरी बटारिन्छ, त्यसैगरी बटारिएका थिए । बाँचेका मान्छेले मरेका र घाइते भएकालाई भकाभक पानीमा फाल्न थाले । पछि थाहा भयो बमबारी हुँदा जहाजको माथ्लो छत पनि प्वाल परेछ र क्याप्टेन पनि मरेछन् ।
दिउँसो एउटा सानो जहाज आयो । त्यसको क्याप्टेनले हामी बसेको जहाज चलायो । एक घन्टापछि त्यो जहाज सानो बुट्यान भएको ठाउँमा रोकियो । हामी तंगि्रन बाहिर निस्कियौं । हामीसँग खानेकुरा थिएन । त्यस रात भोकै सुत्यौँ । बिहान मात्र जहाज चल्यो ।
सातौं दिन हामी भामो
(उत्तर बर्मा) भन्ने ठाउँ आइपुग्यौँ । हामीले जे पाइन्छ, त्यो खाएर बाँचेका थियौँ । भामो पुगेपछि हामी जहाजबाट ओर्लियौँ । दन्तेकथाहरूमा भएजस्तै यो सहरमा मान्छे थिएनन् । साह्रै सुनसान थियो सहर । जताततै मान्छेका लास मात्र थिए । बजार अस्तव्यस्त थियो । हामी फेरि जहाज चढ्यौँ र कत्था भन्ने सहरमा पुग्यौँ । त्यो सहर पनि भामोजस्तै रहेछ । त्यो सहरभरि पनि एकजना मान्छे थिएन । मान्छेहरू मरिरहेका थिए र रेल पल्टिरहेको थियो । पानीजहाज कत्थाभन्दा अघि जाँदैनथ्यो । हामीसँग भएको सामानको भारी बोकेर हिँड्ने आँट थिएन । त्यसैले हामीले बोकेका धेरैजसो सामान त्यहीँ फालेर हिँड्यौँ ।
मैले जीउमा पाँचवटा प
mक लगाएँ, एकमाथि अर्को खप्टिएर । हामी त्यहाँबाट हिँडेको तीन घन्टापछि गाउँ आइपुग्यो । त्यहाँ पुगेपछि जे भेटिन्छ त्यो ल्याएर सामूहिक भान्सा गर्‍यौँ । ५/६ दिनपछि हवाईजहाज आयो । त्यो बि्रटिसको हवाईजहाज रहेछ । हामीजस्ता धेरैलाई राहत बाँडेर गयो । कुनै जहाज आएर सामान खसाल्न थाल्यो भने मेरो जीउमुनि भएको सबै सामान आफ्नो भन्दै म घोप्टिन्थेँ र अधिकार जमाउँथेँ । कति हिँडियो, भनिसाध्ये छैन । त्यस्तै महिना दिन हिँडेपछि मेरो पाँचमा दुईवटा पmक फाटिसकेका थिए । जंगलका काँडाले कोतरेका ती फ्रक गाँठो पारेर पनि लगाउनै नहुने भएपछि फालिदिन्थेँ ।
बा, हामीलाई बाटोमा भएको पानी नखानु है भनेर सम्झाउँथे । पानीमा मयलत मचष्लप, उयष्कयल गकभम ष्ल धबतभच लेखिएको हुन्थ्यो । त्यस्तो लेखेको ठाउँमा २/४ जना मरिरहेको पनि भेटिन्थ्यो । एउटा गाउँमा पुग्दा ठूला किसानको घर रहेछ । भकारीमा धान राखेको भेटियो । हामीसँग बन्दुक बोकेका मासिन पनि भएकाले डरले गाउँ चकमन्न बनाएर गाउँलेहरू कतै लुक्न गएका रहेछन् । लुक्न जाँदा घरमा ताला लगाउन पनि भ्याएनन् । गाउँमा धेरै धान देखेपछि हामीले त्यो कुटेर चिउरा र चामल बनायौँ । त्यहाँ बेलुका भात पकाएर मज्जासँग खायौँ ।
बेलुका गाउँमा डकैती भयो । मान्छेहरू काटिए भन्ने सुनियो । हामी सबै भाग्नुपर्ने भयो । त्यहाँबाट राति जंगलै जंगल हामी भाग्यौँ । अन्त्यमा हामी डाकबंगला आइपुग्यौँ । यसरी बाटामा अनेक समस्याहरू आए । अनकन्टार जंगल, बाटै नभएका ठाउँहरू हिँडियो । काँडाले जीउ त कति कोतर्‍यो थाहा छैन । हामीले घुँडाभन्दा मुनि पानीमा र आधा जीउ जमिनमा गरेर पनि रात बितायौँ ।
अनकन्टार जंगल, पानी भरिएको नदी गरेर पाँच दिनसम्म हिँड्यौँ । कहिले त दुई/तीन दिनसम्म पनि केही खान पाएनौँ । गर्मीले गर्दा आँप खाइए बिरामी परिन्थ्यो । आँप देखेर पनि त्यसै हिँड्नुपर्थ्यो । भोक सहन नसकेर आँप खाँदा धेरै मान्छे मरेका थिए । उनीहरूका लास जंगलैभरि देखिन्थ्यो ।
बर्मामा एउटा पञ्जावीको भर्खरै विवाह भएको थियो । युद्धले गर्दा त्यो पञ्जावी पनि श्रीमती लिएर बाटो लाग्यो । श्रीमती बाटोमा हिँड्न सकिन र श्रीमान्ले पनि त्यसै छोडेर जाने आँट गरेन । उसले आफ्नी श्रीमतीलाई रूखको आडमा राखेर आराम गर्दै थियो । हामी त बाटो लाग्यौँ । मलाई लाग्छ, त्यो अशक्त श्रीमती च्यापेर बस्दाबस्दै उनीहरू दुवै मरे होलान् ।
यसरी हामी नागा पर्वतमा पुग्यौँ । नागा पर्वत आइपुग्नै लाग्दा बाटामा हामीले पैसा जलाएको देख्यौँ । युद्धको वेला पैसाको अर्थ हुँदो रहेनछ । नागा पर्वतमा बाख्रा चरिरहेका देखिन्थे । भोकाहरूले बाख्रा मारेर खाए । मनिपुर पुग्न दुई दिन मात्र बाँकी थियो । बाटो एकदमै साँघुरो थियो । त्यही साँघुरो बाटोमा पहिल्यै मरेको लासहरू भेटिन्थे । हामी कुहिएका लासमाथि टेकेर अघि बढ्थ्यौँ । कहिलेकाहीँ त्यो कुहिएको लासमाथि ग्वाम्म खुट्टा गाडिन्थ्यो ।
हामी बर्माको युद्धबाट भागेर टाढा आइपुगेका थियौँ । पानीमा हिँड्दा कतिपटक गोहीबाट पनि बच्नुपथ्र्यो । हामीले बाटोमा मागेर खायौँ । हामीले भोको पेट र निरीह अनुहार देखाउँथ्यौ । मनिपुर पुग्न दुई दिनको बाटो भए पनि हामी नागा पर्वतमा एक साता जति हिँड्यौँ होला, पानीमा पाँच दिन हिँड्यौँ । कति मान्छेलाई पानीमा गोहीले पनि तान्थ्यो ।
अब हामी मनिपुर पुगेका थियौँ । हामीलाई हिन्दुस्थान आइपुगेको खुसी थियो । मनिपुरेहरूले एक पैसाको एक गोल्टन बट्टा चिउरा बेचिरहेका थिए । हामीले पेटभरि सख्खर र चिउरा खायौँ । हामीलाई मारवाडीहरूले कम्बल र साडी बाँडे । हामी परिवार बाँडिएर लरीमा चढ्यौँ । हामी चढेको लरी इम्फाल गएर दुर्घटना भयो । त्यहाँ सातजना मरे । मेरा खुट्टा पूरै खेतमा गाडियो । परिवारका अन्य सदस्यलाई केही भएन । ३/४ घन्टा कुरेपछि अर्को गाडी आयो । हामी डिनापुर हस्पिटलमा १० दिन बस्यौँ ।
त्यसपछि हामी गुहाटी आइपुग्यौँ । गुहाटीबाट हामी रेलमा पार्वतीपुरसम्म आइपुग्यौँ । पार्वतीपुर अहिले बंगलादेशमा पर्छ । हामीसँग केही पनि थिएन । हामीले एउटा बाकस किन्यौँ । साडी र अरू लुगा पनि किन्यौँ । बुबाले मलाई एउटा फ्रक किनिदिनुभयो ।
हामी गाडीबाट वीरगन्ज आइपुग्यौँ । हामीले यति ठूलो यात्रा तय गरेर आफ्नो माटो टेकेका थियौँ । बाबा त रुनुभयो खुसीले । 'सवारी मेरो रेलैमा...' भन्ने गीत मैले वीरगन्जमा पहिलोपटक सुनेँ । हामी थानकोटबाट हिँडेरै काठमाडौंको हाम्रो घर असन आइपुग्यौँ । मैले त्यसैवेला पहिलोपटक काठमाडौं देखेँ । अनौठो लागेको थियो काठमाडौं । त्यसवेला म पन्ध्र वर्षकी थिएँ ।दीपक सापकोटाspkt.deepak@gmail.com