मैलै देखेको विश्वयुद्ध

विसं. १९८४ मा काठमाडौंको असनमा जन्मे पनि बासितै बर्मा पुगेर बालादिनमै विश्वयुद्धका बीभत्स दृश्यहरू झेलेकी साहना प्रधान नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनकी एक अथक योद्धा हुन् । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक नेता पुष्पलालकी जीवनसंगिनी प्रधान अहिले नेकपा (एमाले) की स्थायी समिति सदस्य छिन् । प्रधानका अनेक उकाली-ओरालीसहितको बाल्यदिनको स्मृति उनकै शब्दमा :
मेरा बुबा परिवार पाल्ने जोहो गर्न १९८५ सालतिर बर्मा लाग्नुभयो । उहाँ बर्मामा नेपालकै पोते, चुरा, हुक्का, थाङ्काहरूको व्यापार गर्नुहुन्थ्यो । बुबा उता जाँदा यता आमा गर्भवती र हजुरआमा विधवा हुनुहुन्थ्यो । भाइ जन्मेको थिएन । भाइ जन्मेपछि सुत्केरी अवस्थामा खानपानको अभावका कारण आमालाई टिबी रोग लागेछ । ठूलीसासु र ठूलाससुराले काम धेरै लगाउने र खान कम दिने कारणले आमालाई टिबी भएको रहेछ । रोगले धेरै च्यापेपछि आमालाई पशुपति लगियो । त्यहाँ चार दिन राखियो । आमाले छोराछोरीलाई हेर्छु भन्नुभएछ र हामीलाई पनि पशुपति लगियो । आमाले मलाई सुम्सुम्याएर अन्तिमपटक म्वाइँ खाएको अहिले पनि ससम्झिन्छु । आमा १९८८ असारमा बित्नुभयो । त्यसपछि बाबा बर्माबाट फर्किनुभयो र १९८९ मा हजुरआमा, काकाकाकी गरी हामी आठजनालाई लिएर बर्मा जानुभयो । त्यसवेला म पाँच वर्षकी थिएँ ।
सन् १९३९ तिर दोस्रो विश्वयुद्ध सुरु भयो । विश्वयुद्धको सुरुमा अमेरिकाको पर्ल हार्वरमा जापानले पहिलो हमला गरेको कुरा बुबा-काकाहरूले अखबारमा पढेको सम्झन्छु । विश्वयुद्धको खतरा बर्मामा पनि पर्न सक्छ भनी अनेक अनुमानहरू हुन थाले । कारण बर्मा पनि बि्रटेनको आधिपत्य भएको देश थियो । त्यसैले सबै जापानले बर्मामा आँखा गाड्छ भन्थे । बर्मा र हामी बसेको ठाउँ मेस्योमा पनि बम खसाउँछ भन्ने गाँइगुइँ सुरु भयो । सबैले सुरक्षाका लागि घरपछाडि टे्रन्च (खाडल खनेर मानिस उभिन मिल्ने ठाउँ) बनाउनुपर्छ भन्न थाले । मान्छेहरूले परिवारअनुसारका खाडल खन्न थाले । ट्रेन्चमा बस्नुपर्छ भन्ने उर्दी पनि आयो । सबैले बनाएजस्तै हामीले पनि छातीले नछोई भुइँमा टुक्रुक्क बस्नेगरी टे्रन्च बनायौँ । बम पड्कँदा कानको जाली नफुटोस् भनेर कानभित्र रुई हालेर बस्थ्यौँ । हवाईजहाज आउँदा सबै रुन थाल्थे, कोलाहल हुन्थ्यो । हामी दस/बाह्रपटक टे्रन्चमा पस्यौँ । हवाईजहाज आउँथ्यो, बम खसाल्थ्यो र जान्थ्यो । 'लौ है हवाईजहाज आयो' भनी सुसूचित गर्न आकाश कराउनासाथ साइरन बज्थ्यो । फेरि गएपछि 'लौ है हवाईजहाज गयो, खतरा टर्‍यो' भनी साइरन बज्थ्यो । साइरन बज्नासाथ टे्रन्चभित्र पस्ने र निस्कने काम हुन थाल्यो । हामीलाई केटाकेटीलाई टे्रन्चभित्र पस्दा, निस्कँदा रमाइलो लाग्थ्यो ।
संसारभरिका देशमा बि्रटेनको उपनिवेश कायम भइसकेको थियो । मलाई युद्धका अरू कुरा थाहा थिएन । धेरै देश आफ्नो कब्जामा राख्ने बेलायतमा कहिल्यै सूर्य अस्ताउँदैन भन्ने थाहा थियो । बेलायतको उपनिवेश भएको देशमा अमेरिका, जापान र अरूको आँखा गडेको र तिनीहरू उपनिवेशलाई आफ्नो बनाउन चाहन्छन् भन्ने बालसुलभ दिमागले केही बुझेकी थिएँ ।
सन् १९४२ । एक शनिबारको दिन । अफिसहरू बिदा थिए । म र भाइ सधैं दूध लिन जाने ठाउँमा बाल्टिन झ्याँइकुटी पार्दै गयौँ । त्यहीवेला साइरन बज्यो र भागदौड सुरु भयो । हामीलाई भाग्न आएन । हामी त रुन पो थालेछौँ । हाम्रो घर नजिकै थियो तर, हामीलाई जाने होसै आएन । हामी एउटा रुखमुनि रुँदै बसेको थियौँ । घरका परिवार सबै टे्रन्चमुनि बस्न तम्तयार भएछन् । तर, हामी दुईजना नभएकाले काका र दाइ हामीलाई खोज्न आए । उनीहरूले हामीलाई तानेर घरमा ल्याए र टे्रन्चभित्र लगे । हामी टे्रन्चभित्र पनि रोइरहेका थियौैँ । डाङडाङ र डुङडुङ साथ ठूलो बमबाड भयो । मेस्योमा भएको त्यो पहिलो बमबाड थियो । त्यो सम्झँदा अहिले पनि मन थर्थर काँप्छ । त्यहाँ दुई सयभन्दा बढी हवाईजहाज आएका थिए बम खसाल्न । ती हवाईजहाज लाइन लाएर बुट्टैजस्तो भएर आउँथे । हामी भाग्दाभाग्दै पनि फर्कीफर्की हेथ्र्यौं । एकै लाइनमा पाँच हवाईजहाज तल आउँछन्, बम खसाल्छन् र फेरि माथि जान्छन् । अर्को लाइनमा फेरि अरू नै हवाईजहाज माथि जान्छन् । ठूलो आवाजसहित बम बिस्फोट भयो । विनाश भयो र एक घन्टापछि फेरि साइरन बज्यो । हामी डराईडराई बाहिर निस्कियौँ । बाहिर निस्केपछि थाहा भयो- त्यो बमबाडमा हामी पढ्ने स्कुल ध्वस्त भएछ । अस्पताल र महत्त्वपूर्ण ठाउँहरू पनि ध्वस्त भएछन् । अब हामी स्कुल जानुपरेन । सायद त्यो दिन शनिबार नभएको भए हामी पनि त्यो बमबाडमा पर्ने थियौँ ।
बर्मा युद्धभूमिमा परिणत भयो । दैनिक तीन/चारपटक साइरन बज्न थाल्यो । हवाईजहाज आउँछ, जान्छ । मान्छेको टाउकोमाथि जुनैवेला पनि बम खस्ला भन्ने त्रास थियो । त्रासको पहाड बोकेर मान्छेहरू साह्रै त्रसित जीवन बाँच्थे । हवाईजहाज आउने, जाने भएकाले हाम्रो घरपरिवार र छिमेकीहरू १०/१२ परिवार अलि टाढाको पैलुङ भन्ने ठाउँमा गयौँ । त्यहाँ नेपालीहरूको बस्ती थियो । त्यहाँ चटाईको बोरा र फुसको छाना बनाएर एउटा मेस सञ्चालन गरिबस्ने व्यवस्था गरियो । सधैं बिहान उठेर खाना खाएर बुबा, काका र दाइ दुकान चलाउन सहर जानुहुन्थ्यो । स्वास्नी मानिस र केटाकेटी गाउँमा बस्थे । यसरी महिना दिन बित्यो । गाउँमा स्ट्रबेरी खुब पाइन्थ्यो । मलाई पनि मज्जा लाग्यो । पढ्नु थिएन । अरू केही काम थिएन । हामी स्ट्रबेरी खुब खान्थ्यौँ ।
एक दिन हामी साथीहरू नजिकको खोलामा लुगा धुन गएका थियौँ । लुगा धोएर फर्किरहेका वेला हाम्रो टहरामा दनदन आगो बलिरहेको देख्यौँ । हाम्रो लुगाफाटो सबै त्यही आगोमा डढेर सिद्धिए । काकी, बजै सबै बाहिर थिए । हाम्रो टहरामा डकैती भएको रहेछ । त्यो रात हामी खुला आकाशमुनि सुत्यौँ ।
भोलिपल्ट हामी त्यो गाउँ छोडेर सहर पस्यौँ । ५/६ दिन सहरमा डराईडराई बसियो । हवाईजहाज आइरहन्थ्यो । साइरन पनि वेलावेला बज्थ्यो । त्यस्तो बमबाड गाउँमा थिएन, सहरमा मात्र हुन्थ्यो । फेरि २०/२५ परिवार टाढै जाने भनेर समसाई बस्तीमा गयौँ । त्यहाँ नेपाली ज्ञवालीहरू बस्दथे । सबै एउटा कम्युन घरमा बस्ने सल्लाह भयो । त्यहाँ डेढ सय मानिस बस्न सकिने काठको ठूलो घरको व्यवस्था मिलाएर ४/५ वटा परिवारको मेस बनाएर बस्यौँ । नजिकै खोलाको माथिबाट रेलको लिक गएको थियो । लिकको मुन्तिर रेल नआएसम्म हामी पौडी खेल्थ्यौँ र दाउरा लिएर घर फर्किन्थ्यौँ । यसरी दुई महिनासम्म गाउँमा आनन्दले बस्यौँ ।
एक दिन अचानक ठूलो चट्याङ परेजस्तो आवाज आयो । हामीलाई त्यो गाउँ नै उड्योजस्तो लाग्यो । एकछिन् त गाउँभरि ग्रहण लागेजस्तो, धुलो उडेर अन्धकार भयो । धुलो र अन्धकार हटेपछि परको सहरमा आगोका मुस्लाहरू देखापरे । सहर खत्तम भयो भन्ने लाग्यो । हाम्रो परिवारका कोही सहरमा थिए । त्यो दिन बेलुका घरमा खाना पाकेन । अचम्म हामीलाई भोक पनि लागेन । त्यस रात हामी सबै मायाले डल्लो परेर सुत्यौँ । अब बर्मामा बस्ने स्थिति भएन भनेर ठूलाबडाले कुरा गर्न थाले । नेपाल जानुपर्छ भन्ने चर्चार् चल्न थाल्यो । त्यतिवेलासम्म हामी भुरालाई हाम्रो देश नै बर्मा हो भन्ने लागेको थियो ।
हामी नेपाल जाने टुंगो भयो । हाम्रा सामानहरूमध्ये आफूलाई अति आवश्यक मात्र बोकेर हामी हिँडेका थियौँ । दस हिस्सामा नौ हिस्सा सम्पत्ति सहरमा र छोडेका थियौँ । एक हिस्सा मात्र हामीसँग थियो । त्यहाँ होटल र पसलमा काम गर्ने तीनजनालाई 'कमाएजति तिमीहरू नै राख' भनेर हामी हिँड्यौँ ।
हामीहरू रेल पर्खेर बस्यौँ । रेल दिनको दुई/तीनचोटि ओहोरदोहोर हुन्थ्यो । पछि थाहा भयो ती रेल लिग तोडिएकाले बीचमै पल्टिएछन् । हामी समसाई स्टेसनमा थियौँ । किंकर्तव्यविमूढ भएका थियौँ हामी । राति १२ बजे एउटा गाडी आइपुग्यो । हामी त्यसमा चढ्यौँ । बिहान ६/७ बजे मात्र सहरमा आइपुग्यौँ । अब हामी माण्डले हिँड्नु थियो । रेलबाट राति १० बजे माण्डलेको अमरापुरी भन्ने बन्दरगाह पुग्यौँ । चारैतिर अँध्यारो थियो । स्यालहरू कराइरहेका थिए । हामी कहाँ हिँडिरहेका थियौँ, थाहा थिएन । हामी नौजनाको परिवार सबै एकै ठाउँमा उसको टाउको उसको जीउमा, उसको टाउको अर्कोको जीउमा खप्टेर गुडुल्को परेर सुत्यौँ । बिहानीको झिसमिसे उज्यालो भयो ।
त्यहाँ हामीले अनौठो दृश्य देख्यौँ । एक दिनअगाडि त्यहाँ ठूलो बमबाड भएको रहेछ । वरिपरि हजारौं मान्छेका लास थिए । कसैको टाउको छैन । कसैको हात छैन । कसैको खुट्टा छैन । कसैको आधा जीउ नै छैन । कोलाहल थियो । कोही ऐयाऐया भन्दै चिच्याइरहेका थिए । तिनीहरूका नजिक हामी थियौँ । कति त पानी मागिरहेका थिए । कति जीवनको अन्तिम सास फेर्दै थिए । त्यस्तो बीभत्स दृश्य हामीले देख्यौँ, जुन म अहिले पनि बिर्सन सक्दिनँ ।
हामी जहाजमा जाने सुर थियौँ । जहाजमा रोल कल गरिँदै थियो, हामी सबैको नाम बोलाइयो । परिवार सबै जहाजभित्र पस्यौँ । तीन तलाको थियो जहाज । हामी दोस्रो तलामा बसेका थियौँ । जहाजभित्र हजारौं यात्रु अट्थे । त्यहाँ कोठाहरू थिएन । जहाँ पायो त्यहीँ थुप्रो भएर बसेका थियौँ । त्यही वेला थुप्रै हवाईजहाज आए । पानीजहाजमा मान्छेहरू चढिसकेका थिएनन् । ३/४ सयजति हवाईजहाज आएर ढर्रर बम खसाले । पानीजहाजमा त हानेनन्, तर बाहिर हजारौं मान्छे बसेका थिए । अधिकांश परिवारका सदस्यहरू आधा बाहिर, आधा जहाजभित्र थिए । बम हानेपछि आगो बल्यो । कसैको लोग्ने, कसैको स्वास्नी बाहिर थिए । जहाजका मान्छे आत्तिएर बाहिर जान खोज्थे । कोही त्यो इरावती नदीमै हाम्फाल्न खोज्थे । जहाजको माथि इन्जिन तताउन आगो बलेको थियो । कयौंले कता जाऊँ, कता जाऊँ भएर पानीमा हाम्फाले । घन्टाभर कोलाहल भयो । भागदौड मच्चियो । पछि शान्त भयो । जहाज चढ्न बाहिर तयार भएर बसेका हजारौं मान्छे एकै चिहान भए । जमिन दनदनी बल्न थाल्यो । बाहिर एउटा सन्नाटा छाएको थियो । लासहरू मात्र देखिन्थे जता हेरे पनि । हामीले सुन्यौँ कि नजिकै 'आर्सेनल' (हातहतियार भण्डार) थियो र त्यही भण्डार ध्वस्त हुँदा आगोको लप्का निस्किएर जमिन जलेको थियो । बाहिरका मान्छेहरू सबै जलेका थिए । ती मान्छेहरू जलेको वेला खसीबोका पोल्दा जसरी बटारिन्छ, त्यसैगरी बटारिएका थिए । बाँचेका मान्छेले मरेका र घाइते भएकालाई भकाभक पानीमा फाल्न थाले । पछि थाहा भयो बमबारी हुँदा जहाजको माथ्लो छत पनि प्वाल परेछ र क्याप्टेन पनि मरेछन् ।
दिउँसो एउटा सानो जहाज आयो । त्यसको क्याप्टेनले हामी बसेको जहाज चलायो । एक घन्टापछि त्यो जहाज सानो बुट्यान भएको ठाउँमा रोकियो । हामी तंगि्रन बाहिर निस्कियौं । हामीसँग खानेकुरा थिएन । त्यस रात भोकै सुत्यौँ । बिहान मात्र जहाज चल्यो ।
सातौं दिन हामी भामो
(उत्तर बर्मा) भन्ने ठाउँ आइपुग्यौँ । हामीले जे पाइन्छ, त्यो खाएर बाँचेका थियौँ । भामो पुगेपछि हामी जहाजबाट ओर्लियौँ । दन्तेकथाहरूमा भएजस्तै यो सहरमा मान्छे थिएनन् । साह्रै सुनसान थियो सहर । जताततै मान्छेका लास मात्र थिए । बजार अस्तव्यस्त थियो । हामी फेरि जहाज चढ्यौँ र कत्था भन्ने सहरमा पुग्यौँ । त्यो सहर पनि भामोजस्तै रहेछ । त्यो सहरभरि पनि एकजना मान्छे थिएन । मान्छेहरू मरिरहेका थिए र रेल पल्टिरहेको थियो । पानीजहाज कत्थाभन्दा अघि जाँदैनथ्यो । हामीसँग भएको सामानको भारी बोकेर हिँड्ने आँट थिएन । त्यसैले हामीले बोकेका धेरैजसो सामान त्यहीँ फालेर हिँड्यौँ ।
मैले जीउमा पाँचवटा प
mक लगाएँ, एकमाथि अर्को खप्टिएर । हामी त्यहाँबाट हिँडेको तीन घन्टापछि गाउँ आइपुग्यो । त्यहाँ पुगेपछि जे भेटिन्छ त्यो ल्याएर सामूहिक भान्सा गर्‍यौँ । ५/६ दिनपछि हवाईजहाज आयो । त्यो बि्रटिसको हवाईजहाज रहेछ । हामीजस्ता धेरैलाई राहत बाँडेर गयो । कुनै जहाज आएर सामान खसाल्न थाल्यो भने मेरो जीउमुनि भएको सबै सामान आफ्नो भन्दै म घोप्टिन्थेँ र अधिकार जमाउँथेँ । कति हिँडियो, भनिसाध्ये छैन । त्यस्तै महिना दिन हिँडेपछि मेरो पाँचमा दुईवटा पmक फाटिसकेका थिए । जंगलका काँडाले कोतरेका ती फ्रक गाँठो पारेर पनि लगाउनै नहुने भएपछि फालिदिन्थेँ ।
बा, हामीलाई बाटोमा भएको पानी नखानु है भनेर सम्झाउँथे । पानीमा मयलत मचष्लप, उयष्कयल गकभम ष्ल धबतभच लेखिएको हुन्थ्यो । त्यस्तो लेखेको ठाउँमा २/४ जना मरिरहेको पनि भेटिन्थ्यो । एउटा गाउँमा पुग्दा ठूला किसानको घर रहेछ । भकारीमा धान राखेको भेटियो । हामीसँग बन्दुक बोकेका मासिन पनि भएकाले डरले गाउँ चकमन्न बनाएर गाउँलेहरू कतै लुक्न गएका रहेछन् । लुक्न जाँदा घरमा ताला लगाउन पनि भ्याएनन् । गाउँमा धेरै धान देखेपछि हामीले त्यो कुटेर चिउरा र चामल बनायौँ । त्यहाँ बेलुका भात पकाएर मज्जासँग खायौँ ।
बेलुका गाउँमा डकैती भयो । मान्छेहरू काटिए भन्ने सुनियो । हामी सबै भाग्नुपर्ने भयो । त्यहाँबाट राति जंगलै जंगल हामी भाग्यौँ । अन्त्यमा हामी डाकबंगला आइपुग्यौँ । यसरी बाटामा अनेक समस्याहरू आए । अनकन्टार जंगल, बाटै नभएका ठाउँहरू हिँडियो । काँडाले जीउ त कति कोतर्‍यो थाहा छैन । हामीले घुँडाभन्दा मुनि पानीमा र आधा जीउ जमिनमा गरेर पनि रात बितायौँ ।
अनकन्टार जंगल, पानी भरिएको नदी गरेर पाँच दिनसम्म हिँड्यौँ । कहिले त दुई/तीन दिनसम्म पनि केही खान पाएनौँ । गर्मीले गर्दा आँप खाइए बिरामी परिन्थ्यो । आँप देखेर पनि त्यसै हिँड्नुपर्थ्यो । भोक सहन नसकेर आँप खाँदा धेरै मान्छे मरेका थिए । उनीहरूका लास जंगलैभरि देखिन्थ्यो ।
बर्मामा एउटा पञ्जावीको भर्खरै विवाह भएको थियो । युद्धले गर्दा त्यो पञ्जावी पनि श्रीमती लिएर बाटो लाग्यो । श्रीमती बाटोमा हिँड्न सकिन र श्रीमान्ले पनि त्यसै छोडेर जाने आँट गरेन । उसले आफ्नी श्रीमतीलाई रूखको आडमा राखेर आराम गर्दै थियो । हामी त बाटो लाग्यौँ । मलाई लाग्छ, त्यो अशक्त श्रीमती च्यापेर बस्दाबस्दै उनीहरू दुवै मरे होलान् ।
यसरी हामी नागा पर्वतमा पुग्यौँ । नागा पर्वत आइपुग्नै लाग्दा बाटामा हामीले पैसा जलाएको देख्यौँ । युद्धको वेला पैसाको अर्थ हुँदो रहेनछ । नागा पर्वतमा बाख्रा चरिरहेका देखिन्थे । भोकाहरूले बाख्रा मारेर खाए । मनिपुर पुग्न दुई दिन मात्र बाँकी थियो । बाटो एकदमै साँघुरो थियो । त्यही साँघुरो बाटोमा पहिल्यै मरेको लासहरू भेटिन्थे । हामी कुहिएका लासमाथि टेकेर अघि बढ्थ्यौँ । कहिलेकाहीँ त्यो कुहिएको लासमाथि ग्वाम्म खुट्टा गाडिन्थ्यो ।
हामी बर्माको युद्धबाट भागेर टाढा आइपुगेका थियौँ । पानीमा हिँड्दा कतिपटक गोहीबाट पनि बच्नुपथ्र्यो । हामीले बाटोमा मागेर खायौँ । हामीले भोको पेट र निरीह अनुहार देखाउँथ्यौ । मनिपुर पुग्न दुई दिनको बाटो भए पनि हामी नागा पर्वतमा एक साता जति हिँड्यौँ होला, पानीमा पाँच दिन हिँड्यौँ । कति मान्छेलाई पानीमा गोहीले पनि तान्थ्यो ।
अब हामी मनिपुर पुगेका थियौँ । हामीलाई हिन्दुस्थान आइपुगेको खुसी थियो । मनिपुरेहरूले एक पैसाको एक गोल्टन बट्टा चिउरा बेचिरहेका थिए । हामीले पेटभरि सख्खर र चिउरा खायौँ । हामीलाई मारवाडीहरूले कम्बल र साडी बाँडे । हामी परिवार बाँडिएर लरीमा चढ्यौँ । हामी चढेको लरी इम्फाल गएर दुर्घटना भयो । त्यहाँ सातजना मरे । मेरा खुट्टा पूरै खेतमा गाडियो । परिवारका अन्य सदस्यलाई केही भएन । ३/४ घन्टा कुरेपछि अर्को गाडी आयो । हामी डिनापुर हस्पिटलमा १० दिन बस्यौँ ।
त्यसपछि हामी गुहाटी आइपुग्यौँ । गुहाटीबाट हामी रेलमा पार्वतीपुरसम्म आइपुग्यौँ । पार्वतीपुर अहिले बंगलादेशमा पर्छ । हामीसँग केही पनि थिएन । हामीले एउटा बाकस किन्यौँ । साडी र अरू लुगा पनि किन्यौँ । बुबाले मलाई एउटा फ्रक किनिदिनुभयो ।
हामी गाडीबाट वीरगन्ज आइपुग्यौँ । हामीले यति ठूलो यात्रा तय गरेर आफ्नो माटो टेकेका थियौँ । बाबा त रुनुभयो खुसीले । 'सवारी मेरो रेलैमा...' भन्ने गीत मैले वीरगन्जमा पहिलोपटक सुनेँ । हामी थानकोटबाट हिँडेरै काठमाडौंको हाम्रो घर असन आइपुग्यौँ । मैले त्यसैवेला पहिलोपटक काठमाडौं देखेँ । अनौठो लागेको थियो काठमाडौं । त्यसवेला म पन्ध्र वर्षकी थिएँ ।दीपक सापकोटाspkt.deepak@gmail.com

मान्छेलाई प्रेमले पनि मार्दोरहेछ

मृत्युको सिलुएट (पाश्र्वछाया) मा उभिएर जगदीश घिमिरेले निकैपटक आफ्नो जीवनको सिंहावलोकन गरेका छन् । सन्ध्यामा अथवा जुनेली रातमा धेरै टाढा डाँडामाथि देखिने वृक्षका आकार, पर्वतका आकार, कुनै वस्तु वा व्यक्तिका आकारजस्तो केही अमूर्त वस्तु देखेका छन् । त्यो अस्पष्ट र भयप्रद भएर उनीअघि निकैपटक उभिएको छ । अस्पतालले भनेदेखिन् नै प्रत्येकपटक आफ्ना जीवनका दिनहरू सकिन लागेको जगदीश घिमिरेले देखेका छन् । उनले त्यो विराट् 'ब्ल्याकहोल' देखिसके । त्यसबाट हुने सम्भावित भय, सन्ताप, दुःखानुभूतिले उनलाई निमेष-निमेषमा छोइरहेको हुन्छ ।
टोल्स्टोयले 'बूढो खोल्सतोमेर' कथामा 'ईश्वरले मान्छेलाई तीनवटा रहस्यको ज्ञानबाट वञ्चित गरेको' बताएका छन् । ती के भने— मानिस जन्मेपछि कसरी सुरक्षित हुन्छ, उसको आयु कति लामो छ र मृत्युको घडी कसरी आउँछ । जगदीश घिमिरेलाई भेट्ने बेला मनमा लागेको थियो, सायद यी तीनै रहस्य खुल्ने भए सृष्टिको स्परूप नै भिन्न हुन्थ्यो । जवानीका जोसमा मान्छेले खोलाका ठूला जँघार पनि तर्छ, दुर्लंघ्य पहाड पनि नाघ्छ । भर्भराउँदो जवानीमा मृत्युबारे कसैले सोच्तैन । नत्र जीवनको मधुरतम रस पनि बाँकी रहने थिएन । त्यसबेला मान्छेलाई लाग्छ— यत्तिकैमा पुग्छ होला, मर्नेहरू मरिरहून्, म अमर छु । त्यसबेला शरीरको नश्वरता र क्षणभंगुरता पनि मान्छेले बिर्सेकै हुन्छ । जगदीश घिमिरेको जवानी सिद्धिएको धेरै भयो । यस बुढ्यौलीमा आएर उनले सुनाए— कसैको जीवनको टुंगो छैन, तर मेरो जीवनको टुंगो छ ।
जगदीश घिमिरेले अमेरिकाको ओक्लोहामा सहर पुगेपछि थाहा पाए— मलाईर् मल्टिपल माइलोमा क्यान्सर छ । त्यसै दिन उनको ढाड फ्रयाक्चर भयो र उनी हलचल गर्न नसक्ने गरी ढले । बाँकी जीवन ढलेरै बिताउनुपर्ने बाध्यताको त्यो पहिलो दिन थियो । 'हामी अमेरिका जाँदा जति उत्साही थियौँ, त्यहाँबाट फर्किंदा त्यसभन्दा हजारौं गुणा दुःखी थियौँ,' उनले सुनाए— 'म बाँचुन्जेल त्यो दिन बिर्सन सक्नेछैन ।' त्यसबेला डाक्टरले यिनको बाँच्ने आयु पनि तोकिदिए—'तीन-चार वर्ष । त्यसमा केही घटी-बढी हुनसक्छ ।' बढी भए त राम्रै भो । तर, घटी भयो भने ? उनी यही सोचेर तर्सिन्छन् ।
अब जगदीशका बालकझैँ नांगिने दिन पनि सुरु भए । नर्सहरूले ओछ्यानमै दिसा, पिसाब गराइदिन्थे, दिनको दुईपटक नुहाएर लुगा फेरिदिन्थे । खुवाउँथे । 'त्यही बेलादेखि म महिनौँसम्म अस्पताल र घरका सहायकका अगाडि निर्वस्त्र भएँ ।' मृत्यु पनि निर्वस्त्र भएर यिनको अगाडि आएको थियो । कुन बेला टपक्क टिपेर लैजान्छ के पत्तो ? रोगले मृत्युको निम्तो दिएको बेला यिनको मनमा के कुरा खेले हुन् ? 'त्यस रोगको पीडा म बताउन सक्तिनँ । एक दिन मर्नु त छँदै छ । यतिसारो पीडित भएर मरिजानु निको होइन,' उनले सुनाए, 'अन्ततः मृत्यु दुःखद होइन । रोएर बाँच्नुभन्दा रुवाएर जानु निको हो जस्तो लागेको थियो ।'
डाक्टरले बाँच्ने आयु तोकिदिए यता उनका सबै दिनरात अस्पतालको झ्यालखाना, कोठाको कठघरा र ओछ्यानको पिँजडामा बितिरहेका छन् । उनी अचानक जीवनको सबैभन्दा उज्यालो प्रकाशबाट एकाएक साह्रै अँध्यारो अन्धकारमा पुगे । त्यसबेला यिनलाई हेर्न भएजतिका आफन्त आउँथे, रुन्थे र स्तब्ध हुन्थे । आँखाबाट बरर्र.... आँसु खसाल्थे । थरीथरीका उपचार गर्न सल्लाह दिन्थे । 'उपचारका क्रममा म त्यो दन्त्यकथाको राजकुमारजस्तो भएको थिएँ, जसलाई टुनामुना गरेर मन्त्रेको अक्षताले हिर्काएर भेडो बनाइएको थियो । अनि, त्यो राजकुमार एकोहोरिएर टुना गर्नेको पछि लागेर हिँडेको थियो रे,' जगदीशले सुनाए, 'त्यो भेडोजस्तै खुरुखुरु मानेर मैले थरीथरीका उपचार गरेँ र सबैको चित्त बुझाएँ । मेरो चित्त भने समयले नै बुझाउनेछ भन्ने सोच्थेँ ।'
आज उनी मृत्यु कुरिरहेका छन् । टाढा उभिएको मृत्युको छाया नजिकै देखिरहेछन्, त्यो भयप्रद मुद्रा अघिल्तिर आफ्ना केही कथाव्यथा लेखिरहेछन्, सारा मनोभाव घोप्ट्याएर । चेखबको एक पात्रले आफ्नो हृदय अनेक पीडाले भरिएपछि अरू कोही नपाएर आफ्नै घोडासँग आफ्ना दुःख र वेदना कहेजस्तो, उनी अक्षरहरूलाई आफ्ना दुःखका कथा भनिरहेछन् । मलाई पनि आफ्नो मृत्यु चिन्तन सुनाइरहेछन् ।
काल त निष्ठुर हुन्छ । मृत्युचेतनाले हाम्रा सारा सुख समाप्त गरिदिन्छ । सोसिल रोड्सले मर्ने बेला भनेका थिए— 'यति मात्र गरियो, कत्रो बाँकी रह्यो ? सबैको त्यस्तै हो ।' मृत्युको पूर्वाभासले मानिसको भावनामा ठूलो परिवर्तन ल्याइदिन्छ । हामीले यस समाजमा यो कुरा अनुभव गरेकै छौँ । मन दान, धर्म, पुण्य गर्ने, यश-कीर्तिका कामपट्ट िजान्छ । टमस मानले भनेका छन्, 'मृत्युका बारेमा धार्मिक दृष्टिले चिन्तन गर्नु जीवनको अभिन्न पक्ष हो ।' जगदीश घिमिरेले पनि मृत्युको चिन्तन धार्मिक दृष्टिले गरे । गाउँ रामेछापको जग्गादान गरे । 'अब बाँचिँदैन भन्ने लाग्यो । मृत्युको अड्कल गर्दा लेनदेन टुंग्याउनुपर्छ भन्ने लाग्यो । मन्थलीमा भएको जग्गा केही दान गरेँ, त्यतिले मात्र पनि मनमा सन्तोष मिल्यो । शून्य, एकान्त जस्तो भयो,' उनले सुनाए ।
अहिले त जगदीश निकै तंगि्रएका छन् । पहिलेजस्तो दुःखी छैन समय । मर्छु जस्तो लागेको छ ? 'अहिले पो केही तंगि्रएँ, के थाहा कहिले मर्छु ? सबै मृत्युका मुखमा छन् । तर, यति थाहा छ चाँडै मर्नेछु,' जगदीश यति सुनाउँदा निकै भावुक भएका थिए । मृत्युलाई नजिकबाट देखेका जगदीशलाई मृत्युको अभिलाषा पनि छ होला ? 'छैन, त्यो त स्वाभाविक प्रक्रिया हो नि,' उनले भने, 'थला परेर, कुहिएर बस्नुभन्दा मर्नु ठीक हो । लामो समय बाँचौँ भन्ने पनि छैन ।'
जगदीशले अहिले चोभार डाँडाको आफ्नो घरमा बसिरहँदा धेरैपटक माइलोमा हुनुपूर्व र अहिलेको अवस्था दाँजेका छन् । र फेला पारेका छन्, मात्र शून्य, भयप्रद समय । आफ्नै घरका चोटा-कोठाले पनि कहिलेकाहीँ यिनलाई तर्साउँछन् । उनले धेरै कुरा दाँजेका छन् पहिले र अहिलेमा । पहिले जीवनमा रस हुन्थ्यो । रमाइलो हुन्थ्यो । तर, अहिले जीवन फेरिएको उनले देखेका छन् । जीवनका ती रमाइला दिन अहिले आँखाभरि नाच्छन् मात्र । उनले फेला पारेका छन्—मात्र नीरस र चिच्याटलाग्दो समय । जीवनका धेरै इन्द्रधनुषी रङबाट धुलोमा पछारिएका उनी जीवनमा अहिले कुनै रङ देख्दैनन् ।
मृत्युशय्यामा रहँदा कवि लेखनाथ पौड्यालले लेखेका थिए—
यो दुःख भोग्ने परमेश्वरै हो
यो देह उसको रहने घरै हो ।
यो भत्कँदा दुःख अवश्य मान्छ
सुटुक्क सामान लिएर जान्छ ।।
त्यसैगरी मृत्युशय्यामा छट्पटिँदा जगदीश घिमिरेले पनि आफ्नो कथा लेखे— अन्तर्मनको यात्रा । कृतिमा मृत्युबोध, मृत्युचिन्तन, मृत्युप्रतिको समर्पणभाव लेखे । मृत्युको अनुभूति गर्दा अहिले पनि निकै भयप्रद लाग्छ जगदीशलाई । जुन कुरा अवश्यभावी छ, त्यसैप्रतिको भय कति त्रासद । यसरी लेखकले आफ्नैसामुन्ने मृत्यु उभिएको छर्लंगै देख्दाको मनोभाव कस्तो होला, म कल्पना पनि गर्न सक्दिनँ । के मृत्यु प्रकाशमान् हुन्छ ? 'देखिँदैन मृत्युलाई । कहाँ हुनु प्रकाशमान् ?' उनले सुनाए । जे भएको छैन त्यो अतिरेक पि्रय हुन्छ । तर, जगदीशलाई मृत्यु पि्रय लागेन रे ! 'यो स्वाभाविक प्रक्रिया हो । बरु आँखामा आफन्त आए, आफ्नो गाउँ लहरै आए । तर, पि्रय लाग्नेगरी मृत्यु आएन,' उनले भने ।
मृत्यु प्रबल हुँदै आएपछि पनि जगदीशमा लेख्ने कुरा धेरै थिए । सम्भावना पनि धेरै थिए । उनको पूर्वार्द्धको जीवनले त्यही भन्छ । हृदयभित्र कुनै कुनामा तृप्त हुनेगरी साहित्य पढ्ने, लेख्ने धोको छँदै थियो । आफूअगाडि उभिएको अँध्यारो उनले अक्षरहरूमा पोखे । अँध्यारामा बलेको झिल्कोझैँ, राँकोझैँ उनका अक्षरहरू बलेका छन् । कुराकानीमै पनि घिमिरे एक गम्भीर, दार्शनिक तहमा ओर्लिन्छन् । पहिलेका चालभन्दा फरक, आफ्ना पारिवारिक र पि्रयजनभन्दा प्रेमपूर्ण बोली र दृष्टिको आशामा अल्झेका, असहाय हुँदै गएका, 'डिस्टब्र्ड मुड' अर्थात् खल्बलिएको मुद्रा लिएर हतप्रभ स्थितिमा जगत्को अन्तिम रहस्यको चिन्तनमा डुबेजस्ता देखिएका छन् घिमिरे ।
जगदीशलाई मृत्युले कुनै एकदिन दाउ हान्छ जस्तो लाग्छ । 'दाउ हान्छ तर, थाहा हुँदैन । जन्मसँग मृत्यु छ । जीवनसँग गाँसिएको छ मृत्यु,' उनले भने । मृत्यु अँध्यारैमा पनि आउन सक्छ । जगदीशले भनी पनि सके— मृत्यु प्रकाशमान् हुन्न, अन्धकारमय हुन्छ । अन्धकारको आकृति कहाँ छ र ? 'मर्नु पनि अन्धकारजस्तै हो । त्यो आफैँ कुरिन्छ,' उनले भने, 'अँध्याराकै बीच लैजान्छ ।' जीवनको निचोडजस्तो दर्शन सुनाए उनले— 'सन्तुलन चुँडिएपछि, आत्मबल फुस्केपछि के गर्नु र ?'
जीवनको चौतारीमा आँखा बिछ्याएर टाढासम्म हेर्दा मृत्यु कुन स्थानमा पाएका छन् घिमिरेले ? उनले पनि पारिजातले शून्यबोध गरेजस्तै सुनाए—'मान्छे जन्मियो अर्थात् मृत्यु जन्मियो । आफ्नो मृत्यु मान्छेले देख्दैन । समयले निर्धारण गर्छ मृत्यु । सायद मृत्यु आत्महत्या गरेर आफूलाई सिध्याउनेले मर्नुअघि देख्छन् ।' उनलाई लाग्छ— मृत्युले कसैलाई टिपेर लैजान संकोच मान्दैन । 'मृत्यु समय हो । आफैँ बग्दोरहेछ,' उनले भने । जगदीशलाई के लाग्छ, जीवनको अन्तिम विन्दु नै मृत्यु हो वा त्यसभन्दा पछि पनि केही छ ? 'मरेको मान्छे त मरिगो नि ! त्यो मान्छे आफ्नो कृतिमा अमर रहन सक्छ । ऊ अमर हुनुको लाभ बाँच्नेहरूलाई छ । नत्र त अन्तिम विन्दु नै मृत्यु हो ।' बरु मान्छे शिथिल भएपछि, मर्ने चाहना बलियो भएर आउँछ भन्छन् जगदीश । 'त्यस्तो बेला मान्छेले आफैँ काल आओस् र टिपेर लैजाओस् भन्छ,' उनले सुनाए ।
मान्छे जति बूढो हुँदै जान्छ, मृत्युको भय पनि बलियो हुँदै आउँछ, होइन र ? 'मृत्युको भय हुनैपर्छ भन्ने जरुरी छैन । यो त यथार्थको स्वीकृति हो । आफैँले अनुभूति गरेको हो मर्छु भन्ने । मर्नु लेखेको रहेछ, मरिन्छ भन्छ मान्छेले,' उनले भने । त्यसो भए मृत्युको मुखबाट बाँचेर आउँदा कुनचैँ शक्तिशाली रहेछ जस्तो लाग्यो त, समय कि जीवनको त्यान्द्रो ? 'समयले जन्माउँछ । साइत हो समय । समयमा जीवन हुन्छ । समयले मार्छ । त्यो समय काल हुन्छ । जन्म, बालापन, यौवन, प्रौढावस्था, मृत्यु— सबै उही समयका फरक नाम र पर्याय हुन् । सबै समय उही हो, एकै हो,' उनी दार्शनिक चेतनामा भन्दै गए— 'जीवन बाँच्नुको अर्थ मर्नु हो । समय अस्तित्व मात्र होइन, सँगसँगै एकैपटक अस्तित्व र अस्तित्वहीनता समेत हो । समय कुनै राम्रो, कुनै नराम्रो हुँदैन । जन्म सुसमय, मृत्यु कुसमय होइन । उही एउटै समय सृष्टि, स्थिति र प्रलय अर्थात् जन्म, जीवन र मृत्यु हो । यसमध्ये कुनै समय मान्छेका लागि उत्सव हुन्छ, कुनै समय शोक । समय यथार्थ हो । त्यसैले जीवनको त्यान्द्रो नै समय हो ।
त्यही शक्तिशाली छ ।' उनलाई बाँच्नु जीवनको अल्पकालीन समाधान हो अनि मर्नु दीर्घकालीन समाधान जस्तो लाग्छ ।
मल्टिपल माइलोमाले आफूलाई गाँज्दै ल्याउँदा जीवनका अर्थपूर्ण दिनहरू आँखामा नाचिरहे । 'फर्केर हेर्दा जीवनका कुनै पनि दिन अर्थहीन लागेनन् । यो जीवन नै रहस्य रहेछ । सुख-दुःखका दिनहरू एक-एक गरी आँखामा आए । झसंग भएँ, कति टाढा आइपुगिएछ जीवनमा जस्तो लाग्यो । निकैबेर टोलाएर बस्थेँ उपचारका दिनहरूमा,' उनले भने । उनलाई मृत्यु बलवान् हुँदै आउँदाका ती दिनहरू बेथितीसँग गुजारिए, अर्थहीनसँग बिताइए, मूल्यहीनसँग कटाइए भन्ने लाग्दोरहेनछ । 'अर्थहीन भएनन् ती दिनहरू, बरु दुःख र अप्ठ्याराका दिन थिए,' उनले भने । त्यसो त जगदीशलाई दुई पाइला हिँड्न अहिले पनि निकै सास्ती हुन्छ । अहिले पनि कम्मरमाथि फलामकै पेटी बाँधेर बस्नुपर्छ । 'तैपनि, निकै भाग्यमानी रहेछु जस्तो लाग्छ,' उनले सुनाए ।
त्यसबेलाका सबै रात मर्छु भन्ने भयले गुजारिए होलान् । हरेक बिहान झुल्कने जाज्वल्यमान् सूर्यको पछिल्तिर अँध्यारोको अत्यासलाग्दो प्रताडना छैन ? 'राति आकाशमा थोरै प्रकाश लिएर झुल्कने जूनले पनि बाँच्ने शक्ति दिन्थ्यो । अस्पतालको बेडनजिकैको झ्यालबाट बाहिर म शीतल चन्द्रमा हेर्थें,' उनले सुनाए, 'त्यसले बाँच्ने इच्छा अझ प्रबल भएर आउँथ्यो । बरु साह्रै कालो अँध्यारो रातसँग भने निकै डर लाग्थ्यो ।'
उनलाई अझै पनि आफ्ना आँखैअगाडि मृत्यु सल्बलाइरहेभै"m लाग्छ र त्यसले अहिले पनि तर्साउँछ । तैपनि, उनले मृत्युलाई 'जीवन र दुःखको समापन' ठानेका छन् । 'यो आफ्नो अधीनमा रहँदैन,' उनले सुनाए । मृत्युसँग कहिल्यै माया पलाएन । 'जीवनप्रति मात्र माया हुँदोरहेछ,' उनले भने । स्वेच्छिक मृत्युवरण गर्नु संसारलाई अनादर गर्नु, जीवनलाई नै अनादर गर्नु हो ? 'ठीकै हो स्वेच्छिक मृत्यु । कोही जीवन समाप्त गर्ने कुरा सोच्छ भने त्यो जीवनप्रतिको अनादर होइन । बरु आदर गरिएको हो, आफू बाँचेको समयलाई,' उनले भने । उनलाई अभाव, आवेश, क्रोध, रिसले मृत्युसँग प्रेम गर्छन् जस्तो लाग्छ । 'प्रेमले पनि मार्न सक्छ मान्छे । प्रेम र मृत्यु सँगै आउँदारहेछन्,' उनको जीवनभरिको एक महत्त्वपूर्ण सिकाइ यस्तै रहेछ ।
देवकोटा, युद्धप्रसाद, हरिभक्त, पारिजातहरूले अभावै-अभावमा मृत्युवरण गरेका थिए । त्यस्तो मृत्युको अनुभव कस्तो हुँदो हो ? भन्छन्, 'पीडादायक हुन्छ नि ! देवकोटा, हरिभक्त, पारिजात । यिनको त समय नै अभावको थियो । जिन्दगीभरि अभाव भोगे उनीहरूले । उनीहरू र मबीच फरक बस् यत्ति हो, म अभाव र गरिबीमा मर्दिनँ ।'
जीवन धेरै दुखेको छ । इतिहास दुखेको छ । अब त शान्ति पाए हुन्थ्यो । कतै एउटा शून्यमा विलीन हुन पाए हुन्थ्यो भन्ने लागेन ? 'शून्यमा विलीन हुन पाए हुन्थ्यो जस्तो एकपटक लागेको थियो । बिरामी भएपछिको कुरा हो । म दिल्लीको रेल्वे स्टेसनमा थिएँ । त्यो रेल हुँइकिएर आउँदा त्यही रेलको लिगमा बसौँ र मृत्यु अँगालौँ जस्तो लागेको थियो । तर, आँखाअगाडि के अर्कै कालो वस्तु आएर बसेझैँ लाग्यो, सायद माया पो लाग्यो कि जिन्दगीको ?' उनले भने ।
जगदीशले जिन्दगीको कुनै अर्थ खोजेनन् । बरु बिरामी हुँदा थलिएर बाँच्नुपर्ने बाध्यताविरुद्ध अर्को बाध्यता (साहित्य) टिपेर मुक्त हुन खोजे । बीचमा चटक्कै त्यागिसकेको साहित्य-सिर्जनमा लागे । गाउँघर, आफन्तको माया खोजे र जीवन दुःखेको पीडाले छट्पटाइरहे । अब जगदीशले कसैलाई रिझाउनु छैन, कोही रिसाउला भन्ने पनि छैन । बरु एउटा निचोड फेला पारेका छन् उनले— 'जीवन छ र नै मृत्यु पनि अस्तित्वमा छ ।'
उमेरमा जिन्दगी जति गुलियो भए पनि अहिले जिन्दगी अमिलो र नमीठोपन मात्रै भेटाएका छन् उनले, साँच्चै अमिलो । छुट्नेबेला उनले सुनाए, 'मेरो जीवन काठमाडौंको फोहोरमा बित्यो । त्यसैले अमिलो लाग्यो यो जिन्दगी । म मरेपछि मेरो खरानी मेरा पुर्खाको थलो, मेरा स्वजन माझी, मझिनीहरू र मलगायत सबैको साझा, मन्थलीको तामाकोसी र सुकाजोरको सफा दोभानमा बगाइदेऊ । तर, खरानी छरेर तामाकोसीको सफा पानी नधमिल्याउनू । मेरो खरानी मन्थलीको कुनै पाखामा छरिदिए पनि हुन्छ ।'

लामो बाटो र धेरै कुइनेटा छिचोलेँछु
प्रस्तुति: दीपक सापकोटा

निबन्धकार युवराज नयाँघरेले 'एक हातको ताली’ निबन्ध कृतिका लागि विसं २०६५ को मदन पुरस्कार पाएका छन् । नयाँघरे झर्रो र विशुद्ध नेपाली अनुहार भएका निबन्ध लेख्छन् । शंकर लामिछानेको एब्स्ट्रयाक्ट चिन्तन प्याजले निबन्धमा मदन पुरस्कार पाएको लामो समयपछि युवराज नयाँघरेले यसको बिँडो थामेका छन् । पुरस्कार घोषणा भएको भोलिपल्ट अर्थात् शनिबार नयाँघरे बागबजारमा भेटिए । त्यही मौका छोप्यौँ हामीले । छोटो भलाकुसारीमा निबन्धबारे उनले बोलिदिए,'निबन्धका विषय त बादलभित्रका झिल्का रहेछन् ।’
मदन पुरस्कार पाउँदा कस्तो अनुभूति भयो ?
खबर सुन्दा सुरुमा त विश्वासै लागेन । त्यसवेला झमझम पानी पर्दै थियो । म वसन्तपुर दरबारमुनि थिएँ । एकजना पाठकले फोन गरेर सुनाए । म त चकित परेँ । यो मेरो स्वप्न योजना थियो । जहिलेदेखि मैले लेख्न थालेको थिएँ, त्यसैवेलादेखि देखेको सपना पूरा भएजस्तो लाग्यो ।
मदन पुरस्कार पाएको उचाइको यो बिन्दुमा उभिएर तलतिर हेर्नुपर्दा कस्तो महसुस हुन्छ ?
मैले दुःखका गोरेटोहरू हेरेजस्तो ंलाग्यो । दुःखका अग्ला जँघार, फग्लेटाहरू फ्ल्यास्ब्याकमा आए र सँगसँगै गए । पसिना चुहिएका क्षण सम्झन्छु । निकै लामो बाटो र धेरै कुइनेटा छिचोलेँछु भन्ने लाग्यो ।
जिन्दगीमा सपना के थियो ?
सानोमा पहाड घर इलाममा छँदा म भैंसी चराउन जान्थेँ । भैंसीमाथि चढेर सामान्य ज्ञानको पुस्तक पढ्थेँ । त्यसवेला मदन पुरस्कार पाउने लेखकबारे पनि पढिन्थ्यो । तर, मलाई लेखक बन्छु भन्ने थिएन । रेडियोमा समाचार वाचक बन्छु भन्ने लाग्थ्यो ।
शंकर लामिछानेको निबन्धसंग्रह 'एब्स्ट्रयाक्ट चिन्तन प्याज’ले मदन पुरस्कार पाएको लामो समयपछि तपाईंको निबन्धले मदन पुरस्कार पाएको छ । त्यसपछि लगभग मरेको निबन्ध विधा अब ब्युँझिएको हो ?
मदन पुरस्कार पाएको शंकर लामिछानेको एब्स्ट्रयाक्ट चिन्तन प्याजले अहिलेसम्म पनि नेपाली निबन्धमा एउटा प्रतिक्रिया उत्पन्न गराइरहेको छ । फेरि लामो समयपछि मैले पाएँ । यो एउटा आइसब्रेक हो । निबन्धलाई हिजोको आँखाले हेरिन्थ्यो । यसमा हामीले नयाँपन ल्यायौँ । निबन्ध पढ्न नचाहने पुस्तालाई पनि पढ्न बाध्य गरायौँ । समाजले पढेछ पनि । निबन्ध फेरि ब्युँझिएछ ।
तपाईंको 'एक हातको ताली’सँगको प्रतिस्पर्धामा कुन पुस्तक थियो ?
मलाई सबै त थाहा छैन । तर, लेखक नारायण ढकालको 'पे्रतकल्प' उपन्यास थियो भन्ने सुनेको थिएँ । त्यो उपन्यास पनि निकै राम्रो थियो ।
एउटाले मदन पुरस्कार पाएपछि प्रतिस्पर्धाका अरू किताबचाहिँ कमजोर भएका हुन् ?
त्यसो होइनन् । अरू किताब पनि निकै राम्रा छन् । सबै बराबर हुन् । जाँचकीको आँखा र मनलाई कुनले छोयो, त्यति मात्र फरक हो ।
निबन्धलाई हेला गरिएको थियो, तपाइंको निबन्धले मदन पुरस्कार पाएपछि अब नेपाली निबन्धको गति कस्तो हुन्छ ?
ऊर्जाशील बाटो समाउँछ निबन्धले । गम्भीर विधामा पनि लाग्नुपर्ने रहेछ भन्ने प्रभाव लेखकहरूमा पर्नेछ । हल्काफुल्का साहित्य लेख्ने जमात पनि गम्भीर विधामा आउने संकेत हो यो । अब निबन्धमा पनि लाग है भनेर हरियो झन्डा देखाइएको हो ।

'एक हातको ताली’को हिरो न्याङरुङे कटुवाल एक हातले चिया बनाउँछ र अर्को हातले ताली बजाएर पार्टीलाई सघाउँछ । त्यस पात्रले केलाई संकेत गर्छ ? उसको मनोदशा के हो ?
त्यो यर्थाथ पात्र हो । नेता सिपी मैनालीसँगै पछि लागेर सहर पसेको एउटा कार्यकर्ता हो, न्याङरुङे कटुवाल । सिपी झन्डा हल्लाउँदै महल पसे । तर, देश र राजनीतिलाई माया गर्ने न्याङरुङे एक हातले भएपनि ताली बजाएर राजनीति र नेताहरूलाई स्वागत गरिरह्यो । न्याङरुङे एउटा निर्धो पात्र हो, जो देशका ठूला परिर्वतन टोलाएर हेरिरहन्छ ।
पाठकहरूको भनाइ छ, तपाईंका निबन्ध नबुझिने हुन्छन् । तपाईंका निबन्धमा शब्दहरूको मात्र खेती हुन्छ पनि भन्छन् । शब्दार्थ पहिलो पाइलो हो । शब्दै नबुझीकन भाव कसरी बुझ्ने ?
म ठेला चलाउने, सडकमा बसेर मकै भुट्ने वर्गका लागि कहिल्यै साहित्य लेख्दिनँ । मेरा निबन्ध नबुझिने हुँदैनन् । बौद्धिक वर्गले मेरा निबन्ध बुझ्छन् । निबन्ध त मेरो जिन्दगीको साधना हो । ज्ञानको सिर्जना एकरातमा आउँदैन । ती निबन्ध जन्माउन मैले कयौं रात खर्चिएको छु ।
तपाईं अमेरिकामा दुई वर्ष बस्नुभयो, अमेरिकामा बस्ने नेपालीका दुःख पनि निबन्धमा लेख्नुभएको छ ?
नेपालीका दुःख उस्तै रहेछन् । त्यहाँ नेपाली सुखी छन्, तर खुसी छैनन् । त्यहाँ पनि कुरा काट्ने समाज छ । हेला गर्ने समाज छ । नेपालीहरूलाई समस्या छ भूमि छोड्नुको । जीवन भद्रगोल छ उता । म त रमाउन सकिनँ र फर्किएँ । ती दुःख मैले निबन्धमा लेखेको छु । ती निबन्ध अब प्रकाशित हुनेछन् ।
यदि युवराज नयाँघरे अमेरिकामै रमाएको भए, यी संयोग जुर्थे होलान् ?
अँह, जुर्दैनथो संयोगहरू । म उतै कतै शून्यमा बिलाउँथे होला । उता जीवन छ, तर यान्त्रिक छ । यन्त्रले बनाएको कमारो जीवन होइन रहेछ । हामीलाई त नेपाली शीतमा टेक्नु छ, भैंसीको पिठ्यँुमा चढ्नु छ, गाईको भकारो सुँघ्दै हिँड्नु छ । र, ती सबै नेपालमा मात्रै पाइन्छन् । उता त उराठलाग्दा प्रविधिसँग जिस्किनु मात्र छ ।
तपाईं दैनिक लेख्नुहुन्छ कि कुनै निश्चत समय छ ?
दैनिक त कहाँ लेख्नु ? मेरो योजना वर्षको दुईवटा राम्रो निबन्ध लेख्नु हो । एक शब्दले पनि बीउको काम गर्छ । कुनै ठूलो कुरा चाहिँदैन । लेख्नका लागि वातावरण, परिवेश बनाउन समय लाग्ने रहेछ । लेखकले दैनिक लेख्नहुन्न । अति लेख्नु हानिकारक हो । थोरै सन्तान पाएकी आमा शक्तिशाली हुन्छिन् । र, धेरै सन्तान पाएकी आमा रोगी । त्यसैले लेखक पनि थोरै सन्तानकी आमाजस्तै शक्तिशाली हुनुपर्छ ।
लेखाइमा रुचि कसरी बस्यो ? रुचि बढाउने कोही थिए ?
लेख्नमा म कसैबाट पनि प्रेरित भइनँ । यो त एउटा कला रहेछ । मेरो कलाले बाटो खोजिरहेको रहेछ । गाउँमा भैंसी चराउन जाँदा, रूखका पातहरू हल्लेको देख्दा मेरो मनमा अनेक कुराहरू खेल्थे । म जुरेली कराएको सुनिरहन्थेँ, खोलाको बालुवामा अक्षरहरू लेख्थेँ । बरू लेखाइमा मेरी आमाको केही प्रभाव थियो कि जस्तो लाग्छ । मेरी निरक्षर आमा 'गुणरत्नमाला' गुन्गुनाउनुहुन्थ्यो । त्यो सुनेर पनि रमाइलो लाग्थ्यो । मैले स्कुल पढ्दै विश्व-साहित्यका किताबहरू पढ्न पाएँ, खोलाका सुसाहट र चराका सुसेलीले लेख्नतिर डोर्‍याए सायद ।
कसरी आउँछन् लेख्ने विषय वा लेख्नेवेला कुनै विशेष तयारी हुन्छ ?
विषय त बादलभित्रका झिल्का रहेछन् । घटनाले छुन्छ अनि लेखिन्छ । मैले सधैं देखिरहेको दृश्यले पनि कतै चिमोटिरहेको हुन्छ । मेरा लेखाइ समाजका चोटहरूको अभिव्यक्ति हो । लेख्न त्यस्तो खासै तयारी हुँदैन ।
तपाइं कथा, कविता कहिल्यै पनि लेख्नुहुन्न, निबन्धमा मात्रै किन यस्तो सम्मोहन ?
निबन्धमा निर्बन्ध हुन पाइन्छ । यो बन्धन नभएको उडान हो । अरू लेखाइमा पात्रसँग अल्भि
mनुपर्ने हुन्छ । स्वतन्त्र हुन पाइन्न । मलाई त्यही स्वतन्त्र उडानले छोयो ।
मदन पुरस्कारको साख जोगाइरहन सक्छु जस्तो लाग्छ ?
यो साख जोगाउन सक्छु । झन् अब मेरो काँधमा जिम्मेवारी थपिएको छ । एउटा लक्ष्य पनि छ, टाढाको । अब अरू पहाड ताकेर हिँड्नु छ । मलाई अरू विधामा फड्को मार्ने मन छ ।
नेपाली साहित्यमा सौन्दर्य कति भेटिन्छ ?
मेरा निबन्धलाई म सौन्दर्यप्रधान बनाउने कोसिसमा रहन्छु । सौन्दर्य मेरा निबन्धका मुटु हुन् । अरू नेपाली साहित्यमा पनि सौन्दर्य हुन्छ । तर, हामीले आफ्नो साहित्यमा जीवनका सौन्दर्य भेट्न सकेनौँ । जीवनका लय र सौन्दर्य ल्याउन सकेनौँ हामीले ।
साहित्यले समाजको चरित्र निर्माण गर्छ कि गर्दैन ?
चरित्र निर्माण गर्ने जिम्मा साहित्यले लिएको छ कि छैन, त्यो नै एउटा प्रश्न छ । चरित्र निर्माण गर्ने अध्यात्मले हो । अराजकहीन समाज निर्माण साहित्यले गर्दैन । ठेक्कापट्टा होइन साहित्य ।
लेखनका कुन विधाले साहित्यको धरातल माथि उठाउँछ ?
आख्यान र गैरआख्यान दुवैले, हाम्रो कला, शिल्प, भाषा माथि उठाउन सक्छ । हाम्रो भाषाको सौन्दर्यले नयाँ पुस्तालाई माथि उठाउन सक्नुपर्छ ।
यहाँ राम्रा समीक्षक छैनन्, लेखाइको कुनै प्रतिक्रिया आउँदैन । लेखकले आफूलाई कसरी सुर्धादै लैजाने ?
पाठक छैनन् भन्न मिल्दैन । बरू लेखकले मिहिनेत गरेका छैनन् । समीक्षकको अभाव छ । आफ्नो लेखाइ सुर्धान नैतिकता चाहियो । लेखक इमानदार हुनुपर्‍यो ।
निबन्धहरूका रचनागर्भ के हुन् ?
समाजका विसंगति हुन मेरा निबन्धहरू । कसैले पनि सम्बोधन नगरेको विषयलाई निबन्धमा लेखेँ । राजनीतिले उपेक्षा गरेको, संस्कृतिले छिःछि, दुर्दुर गरेको दुनियाँ मेरो निबन्धमा लेखेको हुँ ।

ब्रिटेन युद्धताका एक युवतीको प्रेमकथा

त्यतिवेला म अठार वर्षकी थिएँ । सन् १९४० को गर्मी महिनाको एक दिन म घरमा कुचो लगाइरहेकी थिएँ । झ्यालबाट मैले उसलाई सडकमा हिँडिरहेको देखेँ । ऊ अर्थात् एल्फ अर्थात् मेरो सपनाको राजकुमार । म उसलाई देख्यो कि ट्वाल्ल परेर हेर्थेँ । तर, उसका अगाडि पर्ने र बोल्ने हिम्मत हुँदैनथ्यो । त्यतिवेलाको लन्डनमा युवतीहरू यस्तै हुन्थे । लज्जालु र डराउने ! अहिले त पहिलो भेटको पहिलो मिनेटमै 'आई लभ यू' भन्न बेर मान्दैनन् ठिटाठिटीहरू । अझ कोहीकोही त चुम्बन गर्न पनि पछि पर्दैनन् पहिलो भेटमै ।
त्यस दिन पनि उसलाई आँखाबाट ओझेल नहुन्जेल हेरिरहेँ । उसप्रति यस्तरी माया उम्लेर आउँथ्यो कि हुने भए म उसका कदममा छताछुल्ल पोखिन्थेँ होला । तर, त्यसै दिन मेरो प्रेमको दुनियाँ जलेर खरानी भयो...।
ऊ गएको दस मिनेटजति पछि फेरि बाटोमा देखियो । तर, यसपटक उसको पाखुरामा एन्जी झुलिरहेकी थिई । ऊ मस्की मस्की कुरा गरिरहेकी थिई । हे भगवान् ! यो एन्जी भन्ने डन्किनीले मेरो सपनाको राजकुमारलाई खोसी ! मेरा आँखा यसै यसै भरिएर आए । मलाई भाउन्न हुन थाल्यो । एन्जी र म एउटै स्कुलमा पढ्थ्यौँ । मलाई एन्जी फिटिक्कै मन पर्दैनथ्यो । चकचक गरिरहनुपर्ने, फतर फतर बोलिरहनुपर्ने एन्जी स्कुलमा बद्नाम थिई । तेह्र/चौध वर्षको उमेरदेखि नै ऊ स्कुलका बढी उमेरका केटाहरूसित लठारेर हिँड्थी । कतिपटक मेरो नोटबुक चोरेकी थिई यसले । र, आज मेरो प्रेममा लामो हात गरी यसले । कुकुर्नी !
यसै वर्ष ब्याटल अफ बि्रटेन सुरु भयो । र, हाम्रा दुर्दिन सुरु भए ।
ब्याटल अफ बि्रटेन जर्मन एयर फोर्सले बि्रटेनविरुद्ध गरेको हवाई हमला हो । बि्रटेनको रोयल एयर फोर्सभन्दा जर्मन एयर फोर्स उत्कृष्ट छ भन्ने सावित गर्न जर्मनीले बि्रटेनमाथि हवाई हमला गरेको थियो ।

हवाई हमलाको संकेत दिने साइरन बज्नासाथ हामी हवाई हमला हुँदा लुक्न बनाइएका सार्वजनिक सुरक्षास्थल, पब्लिक एयर रेड सेल्टरतिर कुदिहाल्थ्यौँ । मान्छेहरू सेल्टरतिर भेडाबाख्राझैं बुर्कुसी मारेर कुद्थे । म र मेरी आमा पनि कुद्थ्यौँ । कहिलेकाहीँ त रातरातभरि सेल्टरमा बस्नु पर्थ्यो । अरूवेला भने दुई/तीन घन्टासम्म सेल्टरमा बसिन्थ्यो । एक रात दुई बजेतिर हामी सेल्टरबाट घर फर्किंदै थियौँ । तर, बाटोमा त यौटा विस्फोट नभएको बम तेर्सिएको रहेछ । त्यस रात हामी आमा-छोरी छिमेकीका घरमा बस्यौँ ।

सेल्टरमा हाम्रो बेहाल थियो । मैले बि्रटिस जनतालाई यति दयनीय कहिल्यै देखेकी थिइनँ । सेल्टर दुई तखता भएको दराजजस्तो ठाउँ हुन्थ्यो । माथ्लो तखतामा पुरुष बस्थे भने तल्लो तखतामा महिला । सेल्टरमा चर्पी या नुहाइधुवाइ गर्ने ठाउँ हुँदैनथे । भाँडाकुँडा माझ्ने सानो ठाउँ भने हुन्थ्यो । त्यहाँ नुहाउन सकिँदैनथ्यो किनभने त्यो ठाउँ ह्वांगै थियो । हामी तीन सातासम्म एउटै लुगा लगाउँथ्यौँ ।
एक दिन सेल्टरमा बसेका वेला आमाले 'लुगा नफेरी भएन, असाध्यै मैलो भयो' भन्नुभयो । तर, सेल्टरका व्यवस्थापकले कसैलाई घर जान दिँदैनथे । ऊ चिया खान गएको मौका छोपी हामी गुपचुप तरिकाले आफ्नो घरभित्र पस्यौँ । अँध्यारोमा जब आमाले आफ्नो भित्री लुगा खोलिन्, पूरै कोठा ह्वास्स गनायो । मैले झन्डै वान्ता गरेकी ! आमाले हतार हतार लुगा फेर्नुभयो । हामी घरबाहिर निक्लनै लागेका थियौँ, कि अचानक हामीलाई घरमा केही गडबड भएको छ भन्ने लाग्यो । चोटामा उक्लेर हेरेको त हाम्रो टाउकोमाथि खुल्ला आकाश थियो ! बमबारीमा परेर घरको छानो उडेको थियो । बचेखुचेका बोक्न सक्ने चीजबीज त लानै पर्‍यो भनेर हामी घरभित्र यताउति गर्न थाल्यौँ । घरभित्र घर थिएन, घरको भग्नावशेष मात्र थियो । दराजका घर्रासमेत काँचका टुक्राले भरिएका थिए ।
भोलिपल्ट मेरा दाइ हामी बसेको छिमेकीको घरमा आए । उनी पुलिस थिए । हाम्रो हालत देखेर असाध्यै दुःखी भए उनी । दाइले हामीलाई मेल्टन मोब्रे पठाउने व्यवस्था मिलाए । हवाई हमलाको खतरामा रहेका बस्ती उठाएर मेल्टन मोब्रेमा सारिन्थ्यो । त्यहाँ मेरी भाउजू र भतिजी पनि थिए । यसरी हामी लन्डनबाट मेल्टन मोब्रे पुग्यौँ । भाउजू हामी आएकाले गद्गद् थिइन् ।

मैले ग्रान्थममा रहेको एक हतियार कारखानामा काम पाएँ । हिस्पानो भनिने बन्दुक बनाउनु मेरो काम थियो । पहिलो दिन कारखानामा मलाई ठुल्ठूला मेसिन चलाउनेबारेमा एक घन्टाजति प्रशिक्षण दिइयो । बेलुका काम सकिएपछि आफ्नो कार्डमा हाजिरी चिह्न लगाई माग्नु पर्थ्यो। यसका लागि मैले हाजिरी चिह्न लगाउने कर्मचारीको कोठाको झ्यालमा टकटक गरेँ । झ्याल खोलियो र झ्याल खोल्ने मान्छे थियो- उही मेरो सपनाको राजकुमार ! मेरो मुटु भट्याक-भट्याक हल्लिरहेको थियो । म थर्थरी कामिरहेकी थिएँ । उसलाई यसरी यहाँ भेटुँला भनेर मैले कल्पनासम्म गरेकी थिइनँ । म असाध्यै खुसी भएकी थिएँ । तर, मैले झल्याँस सम्झेँ कि ऊ त एन्जीको पे्रमी पो हो त ! उसले मेरो कार्डमा हाजिरी चिह्न लगाउँदै गर्दा मैले सोधेछु, 'तिम्री प्रेमिका एन्जीको हालखबर के छ नि ?' प्रश्न गर्न नपाउँदै उसले रिसाएको जस्तो गरेर भन्यो, 'के को प्रेमिका नि ? त्यो धोकेवाजलाई मैले उहिल्यै छोड्दिसकेँ । उसले एकैपटक दुईजनासित प्रेम गरेकी रहिछ ।' अब उसलाई मैले प्राप्त गर्ने सम्भावना बलियो भएर देखापर्‍यो ।

तर, त्यस कारखानामा सयजना जति महिला कामदार थिए । उनीहरू सबै ऊ भनेपछि मरिहत्ते गर्थे । लन्डनमा एक एन्जी थिई भने यहाँ एक सय एन्जी थिए ।
तर, हरेकपटक मेरो कार्डमा चिनो लगाउँदा उसको अनुहार रातो हुन्थ्यो । केही बोल्न, केही बताउन या केही व्यक्त गर्न खोजेझैं देखिन्थे उसका आँखा ।
हामी बिहानदेखि साँझ नपरुन्जेल काम गर्थ्यो । एक साँझ हाजिरी चिनो लगाउन गएका वेला उसले 'भोलि हामी सिनेमा हेर्न जाऔँ न' भन्यो । मैले नाइँ भन्ने कुरै थिएन ।
सिनेमाको नाम थियो- वान हन्ड्रेड मेन एन्ड अ गर्ल । डिएना डर्बिनको पहिलो फिल्म थियो त्यो । उनी गजबकी अभिनेत्री थिइन् । सुन्दर र सान्दार । हामीले सिनेमाको भरपुर आनन्द लियौँ । त्यस दिन मैले धोको फुकाएर कुरा गरेँ । उसले पनि आफ्नो बारेमा धेरै थोक बतायो । उसले आफू कारखानाका कुनै पनि महिला त के, संसारका कुनै पनि महिलासँग प्रेम गर्न नसक्ने बतायो । उसले भन्यो, 'म तिमीलाई चाहन्छु ।'
यसरी सुरु भयो युद्धकालमा हाम्रो पिरती ।
त्यसको केही महिनापछि हामीले बिहे गर्ने निधो गर्‍यौँ । एल्फले लाइसेस्टरमा मलाई स्वयंवरेऔंठी लगाइदियो । म उन्नाईस लागेकी थिएँ । बिहे त गर्ने नै भन्यौँ हामीले, तर बिहेको विधि पुर्‍याउन चाहिने सरसामग्रीको एकदम अभाव थियो । कतैबाट अलिकति रेसमी कपडा ल्याइयो र अड्कोपड्को तेलको धुप गरेर बेहलीको पहिरन तयार गरियो । मेरो दाजुसित क्यामेरा थियो । फोटो खिच्ने जिम्मा उनले लिए । आमा र मैले चिनी र अन्डाको जोहो गर्न सुरु गरेका थियाँै विवाहको केकका लागि । विवाहको दिन मैले त बिदा पाएँ, तर एल्फले भने आधा दिनको मात्रै बिदा पाए । हाम्रो विवाह भव्य रूपले सम्पन्न भयो । यस अर्थमा भव्य होइन कि हामीले बढी तामझाम गरेका थियौँ । यस अर्थमा भव्य कि युद्धकालमा पिरती सफल भएको थियो ।
gkcbinodbikram@gmail.com