Bishow sogdel उत्तराखण्डको मसुरीमा रहेको एक कलेजको लाइब्रेरी भोको मनले खोतल्दै थिएँ । पुराना ठेलीहरूको बीचमा चेपिएको 'खलंगा, खुकुरी और फिरङ्गी' (१९६२) पाएँ । खलंगा र खुकुरी शब्दले मलाई तानिहाल्यो । यी न्याना शब्दहरूले मलाई बालककालमा विद्यालयमा पढेको नालापानी किल्लाको कविता याद आयो । पैतालाको रगत शिरसम्म एकैझमटमा पुर्याउने त्यो कविता हामी खुव रस लिई-लिई वाचन गर्दथ्यौँ । केबी क्षेत्रीयको ऐतिहासिक उपन्यास खलंगा, खुकुरी और फिरङ्गी एकैबसाइमा पढेपछि आज जाउँला, भोलि जाउँला भन्दै पछि सर्दै गइरहेको बलभद्र कुँवरले वीरता देखाएको नालापानी किल्लाको अवलोकनका लागि साथ दिन समय मिलाउन अनुरोध गर्दै गोर्खा डेमोक्रेटिक पन्टका नगरअध्यक्ष आसु लामालाई फोन गरेँ । उनलेे सहर्ष स्वीकार गरेपछि भोलिको कार्यक्रम मनभरि लिएर सुतेँ । बिहानको चिसो हावामा हामी स्कुटर लिएर सहस्रधारा रोडतर्फ बढ्दै गयौँ । रिस्पना नदीको किनारमा भारतीय पुरातत्त्व विभागले संरक्षण गरिराखेको सहिद स्तम्भमा हामी रोकियौँ । विजेताले आफ्नो दिवंगत जनरल र बहादुर शत्रु गोर्खालीका सम्मानमा बनाइदिएको स्तम्भलाई आँखाभरि मैले सजाएँ । जनरल जिलेस्पी र बलभद्र कुँवरको सम्मानमा कुँदिएको ताम्रपत्र छातीमा बोकेर साथसाथ उभिएका दुई सेता स्तम्भ एक-अर्कासँग बोल्लान्-बोल्लान्, हाइहेल्लो गर्लान्-गर्लान् जस्तो लाग्यो । 'वीरले मात्र वीर शत्रुको सम्मान गर्न सक्छ,' आसुले आफ्नो लामो केश अनुहारबाट पन्छाउँदै सुनाए । मैले उनको त्यो मंगोलियन अनुहारमा वीर गोर्खालीको सन्तान हुनुको लालिमा देखेँ । त्यहाँबाट अगाडि बढेपछि नालापानी चोकबाट हामी बायाँ बढ्यौँ । केही क्षणपछि नालापानी खलंगा प्रवेशद्वार आयो । त्यसपछि स्कुटर सालको जंगलतर्फ उकालो लाग्यो । बिहानको कलिलो घाममा सालका अग्ला रूखहरू परेडका लागि लामबद्ध सिपाहीझैं देखिएका थिए । ती अग्ला सिपाहीझैं रूखहरूका छेउछाउका फुच्चाफुच्चा रूखहरू परेड हेर्दा उदेक मानिरहेका बालकझैं देखिएका थिए । जंगल शान्त थियो । सर्पजस्तै कालोपत्रे सडक चुपचाप । सन् १८१४ का दिवंगत वीरहरूका रगतले रंगिएको माटोलाई सुम्सुम्याउँदै अगाडि बढिरहेको थियो । अचानक स्कुटरको वेग कम गर्दै आसुले भने, 'यही पोखरीको छेउबाट अंग्रेजले तोपवषर्ा गरेका थिए ।' त्यहाँबाट मैले माथि डाँडामा हेरेँ । जो थाप्लाभरि सालका रूखहरू उभ्याएर हामीलाई हेरिरहेको थियो । केही अघि बढेपछि बाटोको बायाँपट्ट िएक हुल मानिस देखिए । तीमध्ये धेरैको टाउकामा नेपाली ढाकाटोपी सजिएका थिए । आसुले स्कुटर रोके । उनीहरू नोभेम्बर २९ र ३० मा हरेक वर्ष आयोजना गरिने 'खलंगा मेला'को तयारीका लागि मिटिङ बस्दै रहेछन् । '३० नोभेम्बर १८१४ मा वीर सेनानायक बलभद्र कुँवरले ७०/७५ सैनिकका साथ खलंगा छोडेका थिए । त्यसै दिनको यादमा हामीले यो मेला मनाउन थालेका हौँ,' अझै रातापिरा देखिने ११ गोर्खा राइफल्सका पूर्वसैनिक आलेज्यूले हामीलाई मेलाको ऐतिहासिकता बताए । 'इतिहास जोगाउन र छोरानातिलाई आफ्नो इतिहासमा गौरव गर्न सिकाउन केही हदसम्म यो मेलाले मद्दत गर्छ नै,' परबाट चड्का आवाजमा भादगाउँले टोपी लगाएका अधबैंसे कराए । म कृतज्ञ भएँ । टाउको हल्लाएर आल्हादित हुनुसिवाय मलाई केही सुझेन ।
बाटोका दुवैपट्टि अग्लाअग्ला धमिराका ढिस्काहरू थिए । तपस्वीझैं ठडिएका यी ढिस्काहरूभित्र हाम्रा पुर्खाका हाडखोर होलान्, हाम्रा इतिहासका खण्डहर होलान्, यस्तै सोचाइमा म हराएँ । वरिपरिका कालाकाला ढुंगाहरू सेन्ट्रीमा बसेका सिपाहीहरूझैं हामीलाई चनाखो भई हेर्दै थिए । डाँडालाई बायाँ पारेर घुम्दै हामी टुप्पामा पुग्यौँ ।
सालका रूखहरूबीच सानो सम्म चौरजस्तो भागलाई घेरेर सुन्दर स्तम्भ निर्माण गरिएको थियो । तीनकुना भएको स्तम्भको माथि तीनछेउमा तीनवटा चम्चमाउँदा खुकुरी आकाश ताक्दै ठडिएका थिए । २४ अक्टोबर १८१४ मा प्रथमपटक कर्नेल माँवीले आक्रमण गर्न सुरु गर्दा सायद गोर्खाली सैनिकका बलिया मुठ्ठीमा यसैगरी आकाश ताक्दै ठडिएका थिए होलान् चम्चमाउँदा खुकुरीहरू ।
जयकाली र आयो गोर्खालीको आवाजहरू घन्काउँदै मुठ्ठीभर जवान रहेसम्म पनि अंग्रेजको सातो खाएका नेपाली वीर लडाकुको सम्झनामा मैले स्तम्भको प्रदक्षिणा गरेँ । मनभित्र कता-कता के-के पग्लिएजस्तो लाग्दै थियो । विनापानी मरेका आइमाई, केटाकेटीका लासहरू यताउता छरिएका थिए होलान् । आफ्ना सन्तानजत्तिकै प्यारा सैनिक र आइमाई केटाकेटीको पानीको प्यासले पक्क खुलेको मुख हेर्दै कसरी युद्ध सञ्चालन गरिरहे होलान् बलभद्रले ? बारम्बार यी सोचाइहरू मनमा आइरहे । केबी क्षेत्रीयज्यूको उपन्यास सकिएको एक दिनपछिको यात्रा भएकाले युद्धको बीभत्स अन्तिम दृश्य आँखाअगाडि बारम्बार आइरहेको थियो ।
खुकुरी धनुवाँण, भाला, ढुंगा एउटा सानो जिंजल तोप र केही बन्दुकका साथ हिम्मत मनभरि समेटेर लगभग पाँच सय लडाकुले अत्याधुनिक हतियारले सुसज्जित भएको अंग्रेजका ४/५ हजार लडाकुलाई ३५/३६ दिनसम्म रोकेर राख्नु भनेको चानचुने कुरा होइन । त्यसमाथि ३१ अक्टोबरको हमलामा जनरल जिलेस्पी मारिएका थिए । त्यसपछि हतास कर्नेल माँवीले २५ नोभेम्बरमा मात्रै तेस्रो हमला गर्ने आँट गरे । त्यो पनि दिल्लीबाट अत्याधुनिक तोप र अरू थप सेना आइपुगेपछि । यिनै गौरवगाथालाई मनमा गुन्दै थिएँ । 'ला..... पश्चिमतिरको रेलिङ त कसले भत्काइदिएछ, फलामका डन्डी पनि चोरेर पो लगेछन्,' दुःख मान्दै एक्लै बोल्दै थिए आसु । 'मलाई कसैले मेरो घरको आफ्नै रेलिङ उखेलेर लगेजस्तो लाग्यो, भारतीय नेपालीले दुःख गरेर बनाएको चिनो,' उनले व्यथित हुँदै सुनाए ।
'अझै उता टायल फुटाएको छ, कस्ता-कस्ता मान्छे हुन्छन्,' अब म के भनौँ आसुलाई । संसार नै यस्तै छ । लोभीपापीले नै त भरिएको छ यो पृथ्वी । यस्तो जंगलमा, एकान्तमा चोरलाई सजिलो, अन्य बिगार गर्नेलाई पनि सजिलो भइगयो ।
हामीले एकछिन एक-अर्कालाई हेर्यौँ । घाम ठीक टाउकामाथि आइपुगेको थियो । 'यो स्तम्भ बनाउनुअघि यहाँ के थियो ? कुनै खण्डहर थियो ?' मैले प्रश्न गरेँ ।
'कहाँ हुनु नि, केही थिएन, केवल लिखित इतिहास थियो, त्यसैलाई पक्रेर यो स्तम्भ बनाएको ।'
'के विजेता-सभ्यता सबैतिर यस्तै हुन्छ ? खण्डहर पनि उजाड्ने, भग्नावशेष पनि उखेल्ने ?' म अलिक भावुक हुन पुगेँछु ।
* * *
सालका रूखका छहारीमा म बसेँ र देहरादुन सहर हेर्न थालेँ । चारैतिर जंगलले घेरिएको देहरादुन आफैंमा एक जंगल लाग्दथ्यो । देहरादुनको पछाडि शिवालिक पर्वतमाला लमतन्न परेर पसारिएको थियो । वरिपरिका डाँडाहरू नेपालका डाँडाकाँडा बिर्साउने थिए । 'अब जाऊँ क्यारे,' धुलो टक्टक्याउँदै आसु उठेे । म पनि चुपचाप उठेँ ।
घाममा उस्तैगरी चम्कँदै थिए खुकुरीहरू । मैले यताउति भुइँतिर हेरेँ । आसुका आँखा छली एउटा खस्रो ढुंगा खल्तीमा हालेँ । आहा ! यही ढुंगा शत्रुका टाउकामा बजि्रएको थियो होला । म खुसी भएँ एउटा गतिलो चिनो छानेकोमा । हामी खलंगाबाट तल र्झन थाल्यौँ । मेरा दिमागमा यसका विगत र वर्तमानका किरिङमिरिङ रेखाहरू मिल्दै छुट्टँिदै थिए । अनि मन वर्तमानदेखि अमिलिएर कुनै सुदूर लोकमा भाग्न चाहिरहेको थियो । तर, आँखाअगाडि झल्झली आइरहने खलंगाको स्तम्भले मनलाई तारन्तार सचेत गराइरह्यो । म मनमनै गुन्गुनाउन थालेँछु-
...रातलाई राखेर छेउमा
उसले सुस्ता, कालापानी
अनि नालापानीको पहिलो सूर्यास्त हेर्यो ।
No comments:
Post a Comment